به هر حال، صرف نظر از رادیو، مساله راه اندازی و تماشای تلویزیون نیز چالش جدیدی بود که این بار نیز با واکنش آیت‏الله‏ بروجردی به عنوان مرجع تقلید اعلم مواجه شد. چنانکه پیش از این هم خاطر نشان گردید، ایشان نسبت به رادیو نظر مساعدی نداشت و خرید آنرا: «موجب سهولت دسترسی به لهویات و استماع اصوات لهویه» ذکر و تاکید کرده بود: «لازم است مسلمین از خرید آن تجنب نمایند.»[2] بنابراین دور از انتظار بود که نسبت به تلویزیون نیز عکس‏العمل مساعدی نشان دهد. اسناد ارائه شده در این مجموعه نشان می‏دهد که با ورود اولین دستگاه‏های تلویزیون به قم از اوایل دیماه 1337 به واسطه فروشندگان لوازم مربوطه، و خرید چند دستگاه از سوی برخی از اهالی، آیت‏الله‏ نسبت به آن واکنش نشان داده و نماینده خود را جهت دیدار و مذاکره با فرماندار فرستاد. سند مربوطه حاکی است: « نماينده حضرت آيت‏الله آقاي بروجردي به اتفاق آقاي رئيس شهرباني به فرمانداري آمده و اظهار داشتند كه نظر حضرت آيت‏الله بر اين است كه از نصب و توسعه دستگاه تلويزيون در قم مخصوصاً در مغازه‏ها و ملاء عام جلوگيري شود..» کما این که در پی تأکیدات و اصرارهای آیت‏الله‏ محدودیت‏هایی برای فروشندگان تلویزیون به عمل آمد، از آن جمله مقرر گردید با احضار فروشندگان به فرمانداری، از آنان تعهدی مبنی بر عدم فروش تلویزیون گرفته شود. همچنین از طریق مأموران، مانع فروش تلویزیون در سطح شهر شده و یا محدودیت ایجاد نمایند.

بالاخره سایر اسناد[3] نشان می‏دهد، که در پی تأکیدات آیت‏الله‏ بروجردی، این مسأله در مذاکرات هیئت دولت منوچهر اقبال طرح و نسبت به نظر آیت‏الله‏ دستور رسیدگی صادر شد. البته به درستی معلوم نگردیده که آیا با درخواست‏های ایشان موافقت حاصل شده است یا خیر؟

در این راستا یک گزارش دیگر حاکی از نارضایتی شدید آیت‏الله‏ گلپایگانی، از علمای برجسته قم- که بعدها بدنبال رحلت آیت‏الله‏ بروجردی به مرجعیت نایل آمد- از نصب آنتن و تماشای تلویزیون یکی از همسایگانش است. به طوری که گزارش مربوطه، نسبت به اعتصاب بازار قم در حمایت از آیت‏الله‏ هشدار داده بود. در همین گزارش خاطرنشان گردیده، فرد خاطی به فرمانداری احضار و به وی دستور جمع‏آوری آنتن تلویزیون داده شد. ادامه این گزارش به استفاده چند تن از اهالی از تلویزیون اشاره کرده است.[4] ناگفته پیداست که ورود و استفاده از تلویزیون همچون رادیو، آن چنان با سرعت و استقبال عمومی مواجه شد، که فقهای دین در مقابل عمل انجام شده قرار گرفتند. وانگهی آنان از مقابله با استفاده این رسانه در مسقط‏الرأس خود- قم- ناتوان ماندند، وضعیت سایر شهرها که معلوم بود. در همین جا ذکر این نکته خالی از لطف نیست که نقل است در پی تشدید منازعات چالش‏برانگیز با استفاده از تلویزیون، برخی اهالی رند قم تدبیری اندیشیده تا ضمن تماشای تلویریون، از شماتت دیگران نیز در امان باشند. راهکار این بود که با شروع برنامه‏های تلویزیون، آنان هر شب، مخفیانه آنتن تلویزیون را پشت بام نصب و با پایان برنامه‏ها، در اواخر شب، آنتن را جمع می‏کردند و به این ترتیب، کسی از خطای گناه آلود،آنها اطلاع پیدا نمی کرد!

سند شماره 1 اختلاف میان فرماندار و برخی علمای قم درخصوص استفاده از رادیو در اماکن عمومی [ شير و خورشيد] وزارت کشور شهربانی کل کشور تاريخ: 24/8/1329 ، شماره: 27034 جناب آقای نخست وزیر محترماً رونوشت گزارش شماره 463، 21/8/1329 شهربانی قم راجع به نقاری که بین آقای سلطانی فرماندار آنجا وعده از اشخاص متنفذ آن شهرستان تولید شده برای استحضار لفاً تقدیم می‏گردد. از طرف رئیس شهربانی کل کشور، سرتیپ ایروانی[امضا] ‏ ‏‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ [حاشية بالا، اول:] بین آقای فرماندار وعده نقار تولید و تدریجاً ازدیاد حاصل نموده و بالنتیجه فرماندار جهت تغییر پست به مرکز آمده است. [حاشيه بالا، دوم:] موضوع منتفی شده است بایگانی شود. [مهر:] ورود به دفتر محرمانه نخست وزير شماره : 4/3299 تاريخ: 24/8/1329

سند شماره ‏1/1 [ شير و خورشيد] وزارت کشور شهربانی کل کشور تاريخ: 21/8/29 ، شماره: 463 رونوشت گزارش شهربانی قم ‏ شهربانی کل کشور، اداره دفتر کل اخیراً بین آقای سلطانی فرماندار قم وعده از اشخاص متنفذ این شهرستان نقاری تولید و تدریجاً ازدیاد یافته و اشخاص مزبور درصدد تقاضای تغییر مشارالیه برآمده بعداً نیز در یکی از جلسات روضه آقای آیت‏الله‏ فیض که از روحانیون متنفذ و مرجع تقلید می¬باشد نسبت به جلوگیری از استفاده از رادیو در مغازه‏ها و اماکن (البته در تمام مواقع حوالی و اطراف حرم جلوگیری و در ماه محرم و صفر نیز در تمام نقاط شهر جلوگیری می‏شود، و منظور آقای فیض در تمام فصل و ماهها و در تمام نقاط شهر بوده) با آقای فرماندار مذاکره و چون آقای فرماندار اظهار می‏داشتند جلوگیری رسمی از رادیو در تمام مدت سال مجوز قانونی ندارد و آقای فیض خیال می‏کردند مقصود ایشان مخالفت است، از این موضوع رنجیده خاطر و جداً عده مشغول اقدام در تغییر مشارالیه شدند، بدین لحاظ آقای فرماندار هفته گذشته به منظور تغییر پست خود با واگذاری امور به معاون فرمانداری به مرکز عزیمت نموده است. رئیس شهربانی قم، سرهنگ قزل ایاغ رونوشت برابر اصل است.

سند شماره 2 درخواست آیت‏الله‏ بروجردی جهت جلوگیری از فروش و نصب تلویزیون در قم [شير و خورشيد] وزارت كشور شهرباني كل كشور اداره: اطلاعات، تاريخ: 4/10/1337، شماره: 75026/5ت، (محرمانه) جناب آقاي نخست¬وزير محترماً به استحضار مي‏رساند. شهرباني قم گزارش مي‎‏دهد. اخيراً تعدادي تلويزيون به قم وارد و از طرف مغازه داران به فروش رسيده و مورد استفاده قرار گرفته است. روز 27/9/1337 از طرف حضرت آيت الله بروجردي نسبت به منع و جلوگيري از نصب و استفاده تلويزيون به شهرباني و فرمانداري مراجعه و با نظر آقاي فرماندار به فروشندگان ابلاغ گرديده كه از حمل و فروش تلويزيون خودداري نمايند و صورت اسامي كساني را كه تلويزيون خريده و مورد استفاده قرار داده‏اند بدهند تا از طريق فرمانداري اقدام گردد. از طرف رئيس شهرباني كل كشور، سپهبد علوي مقدم [امضا: ناخوانا] [مهر:] ورود به دفتر محرمانه نخست وزير شماره: 4/6299 تاريخ: 10/10/1337

سند شماره 1/2 [شير و خورشيد] وزارت كشور شهرباني كل كشور اداره: اطلاعات، تاريخ: 10/10/1337، شماره: 75832/5ت، (محرمانه) جناب آقاي نخست¬وزير محترماً تعقيب شماره 75026/5، 4/10/1337 به استحضار مي¬رساند. شهرباني قم به استناد نامه فرمانداري آن شهرستان گزارش مي‏دهد. كليه فروشندگان تلويزيون به فرمانداري احضار و به آنها ابلاغ گرديده كه از وارد نمودن و فروش كالاي مزبور در قم خودداري نمايند و به موجب تحقيقاتي كه به عمل آمده و صورتهائي كه فروشندگان تلويزيون ارائه داده اند در حال حاضر 19 نفر ساكنين قم در منازل خود تلويزيون نصب و استفاده مي‏نمايند. و چون درباره منع استفاده از تلويزيون و برداشتن تلويزيون‏هاي موجود شهر مجدداً تأكيد شده لذا مراتب به فرمانداري محل اعلام گرديده است. از طرف رئيس شهرباني كل كشور، سپهبد علوي مقدم [امضا: ناخوانا] [مهر:] ورود به دفتر محرمانه نخست وزير شماره: 4/6354 تاريخ: 13/10/1337

سند شماره 2/2 [شير و خورشيد] وزارت كشور تاريخ: 14/10/1337، شماره: 11729/س/12481/م، محرمانه جناب آقاي نخست¬وزير پيرو گزارش شماره 75026/5/ت، 4/10/1337 شهرباني كل موضوع نظريه حضرت آيت الله بروجردي مبني بر جلوگيري از نصب دستگاه تلويزيون در قم، اينك رونوشت گزارش شماره 80/م، 4/10/1337 فرمانداري قم در اين باب جهت مزيد استحضار خاطر عالي به ضميمه تقديم مي گردد. وزير كشور، سپهبد نادر باتمانقليج [امضا] [حاشية پايين:] ملاحظه شد 27/10/1337 [مهر:] محرمانه

سند شماره 3/2 [شير و خورشيد] وزارت كشور تاريخ: 14/10/1337، شماره: 11729/س/12482/م، پیوست: 80/م، 4/10/1337 محرمانه، مستقيم مقام محترم وزارت كشور نماينده حضرت آيت الله آقاي بروجردي به اتفاق آقاي رئيس شهرباني به فرمانداري آمده و اظهار داشتند كه نظر حضرت آيت الله بر اين است كه از نصب و توسعه دستگاه تلويزيون در قم مخصوصاً در مغازه‏ها و ملاء عام جلوگيري شود اينك از نظر استحضار مقام محترم وزارت معروض مي‏گردد. فرماندار قم، صدر رونوشت برابر اصل است.

سند شماره ‏4/2 [شير و خورشيد] وزارت كشور اداره سياسي تاريخ: 20/10/1337، شماره: 13014/م، جناب آقاي نخست¬وزير پيرو شماره 11729 س 12481 م، 14/10/1337 اين وزارت و گزارش شماره 75832/5 ت، 10/10/1337 شهرباني كل كشور موضوع نظريه حضرت آيت الله بروجردي مبني بر جلوگيري از نصب دستگاه تلويزيون در قم اينك رونوشت گزارش شماره 84 م، 10/10/1337 فرمانداري قم و ضميمه آن جهت استحضار خاطر عالي به ضميمه تقديم مي‏گردد. مستدعي است نظريه عالي را در اين باب امر به ابلاغ فرمايند. وزير كشور: سپهبد نادر باتمانقليج [امضا] [حاشية پايين:] جناب آقاي ذوالفقاري [حاشية راست:] سابقه [مهر:] ورود به دفتر محرمانه نخست وزير شماره: 4/6454 تاريخ: 28/10/1337 [مهر:] محرمانه

سند شماره 5/2 [شير و خورشيد] وزارت كشور كشف رمز طهران، وزارت كشور پيرو 80 م را جع به محدود شدن و عدم فروش [تلويزيون] در قم حضرت آقاي بروجردي تأكيد و تعقيب دارند اوامر صادره را امر به اعلام فرمايند.84 م ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏10/10/1337 صدر [فرماندار قم] رونوشت برابراصل است

سند شماره 6/2 [شير و خورشيد] وزارت كشور اداره سياسي تاريخ: 15/4/1338، شماره:6060/م، محرمانه.مستقيم جناب آقاي نخست¬وزير پيرو شماره 13014/م/12279/س،20/10/1337 موضوع نظريه حضرت آيت الله بروجردي مبني بر جلوگيري در نصب دستگاه تلويزيون در قم اينك رونوشت گزاش شماره 100/م، 7/4/1338 فرمانداري قم جهت استحضار خاطر عالي و اتخاذ هرگونه تصميم مقتضي به ضميمه تقديم مي‏گردد. مستدعي است مقرر فرمايند از نتيجه وزارت كشور را مستحضر سازند تا اقدام لازم به عمل آيد. وزير كشور [امضا: رحمت اتابكي] [حاشية پايين، اول:] جناب آقاي اشرف احمدي در هيئت دولت مطرح شود [منوچهر اقبال، امضا] [حاشية پايين، دوم:] در جلسه مورخ 19/4/1338 مطرح قرار شد جناب آقاي وزير كشور طبق مذكراتي كه در هيئت [دولت] به عمل آمده اقدام لازم معمول دارد. [امضا: ناخوانا] [حاشية پايين، سوم:] جناب آقاي وزير كشور، عطف به نامه ؟ به طوري كه در جلسه مورخه 19/4/1338 هيئت دولت مذاكره شد اقدام لازم معمول دارند. محرمانه [امضا: ناخوانا] [مهر:] محرمانه

سند شماره 7/2 [شير و خورشيد] نخست¬وزير شماره عمومي: 4/2878، جزوه دان: 20/4/1338، محرمانه جناب آقاي وزير كشور عطف به نامه شماره 6060/2 15/4/1338 راجع به نظريه حضرت آيت الله بروجردي مبني بر جلوگيري در نصب دستگاه تلويزيون در قم به طوري كه در جلسه مورخ 19/4/1338 هيئت وزيران مذاكره شد اقدام لازم معمول داريد. نخست وزير [حاشية پايين:] [امضا: ناخوانا]

سند شماره8/2 [شير و خورشيد] وزارت كشور شهرباني كل كشور اداره: اطلاعات، تاريخ: 18/10/1337، شماره:77951/5ت، (محرمانه) جناب آقاي نخست وزير محترماً تعقيب شماره 75832/5ت، 10/10/1337 به استحضار مي‏رساند. طبق گزارش شهرباني قم اسمعيل مينوئي مقيم كوي تكيه يزدي‏ها (جنب منزل حجت الاسلام حاج سيد محمدرضا گلپايگاني) اخيراً در منزل خود تلويزيون نصب و اشخاص را براي تماشاي تلويزيون به منزلش دعوت نموده اين موضوع موجب عدم رضايت آقاي گلپايگاني و شكايت به مقامات عاليه و روحاني شده و مخصوصاً اطلاع حاصل گرديده معظم له به بعضي از سران بازار اظهار نموده كه چون جنب منزل من سينما باز شده ناچار به فروش منزل خود مي‏باشم. با احترام خاصي كه مشاراليه بين اهالي و بازار دارند موضوع بيانات وي انعكاس بسيار نامطلوبي پيدا كرده و حتي شنيده شده كه اگر شهرباني محل اقدام نكند اهالي خود ناچار به اقدام خواهند شد. به منظور جلوگيري از حوادث نامطلوب به آقاي مينوئي ابلاغ گرديد از دعوت اشخاص به منزلش خوددداري نمايد. ولي متأسفانه نارضايتي عامه و آقاي گلپايگاني با ادامه عمل او تشديد و احتمال مي‏رفت از طرف اصناف بازار تظاهراتي صورت گيرد. لذا مينوئي مجدداً به شهرباني احضار و اخطار شد كه آنتن تلويزيون خود را كه موجب تحريك اهالي است از بالاي بام منزل خود بردارد. ضمناً 6 نفر از اطباء و مأمورين دولتي جزو دارندگان تلويزيون مي‏باشند و مراتب به فرمانداري محل نيز اعلام گرديده است. از طرف رئيس شهرباني كل كشور سپهبد علوي مقدم[امضا: ناخوانا] [مهر:] ورود به دفتر محرمانه نخست وزير شماره: 4/6853 تاريخ: 6/11/1337 [مهر:] محرمانه 27/10/1337

سند شماره ‏9/2 [شير و خورشيد] وزارت كشور شهرباني كل كشور تاريخ: 16/10/1338، شماره: 580105/5 ت، (محرمانه) از: شهرباني كل كشور به: جناب آقاي نخست وزير موضوع: جلوگيري از نصب تلويزيون در قم محترماً تعقيب نامه شماره 77951/5 ت، 18/10/1337 به استحضار مي‏رساند. برابر گزارش شهرباني قم چون نسبت به نصب تلويزيون در قم از طرف مقامات روحاني اعتراض شده و جناب آقاي نخست وزير هم امر فرموده‏اند كه جلوگيري شود تاكنون مكرر به صاحبان و دارندگان تلويزيون ابلاغ و التزام از آنان گرفته شده كه از نصب و استفاده از آن خودداري نمايند و مدتي هم به تعهد خود عمل نموده‏اند. لكن مجدداً مبادرت به نصب آنتن و استفاده از تلويزيون مي‏نمايند و براي آخرين دفعه از كليه دارندگان تلويزيون تعهد اخذ شده كه به هيچ وجه از آن استفاده نكنند. معهذا چون با منع صريح مقامات عاليه روحاني ادامه استفاده از تلويزيون در قم ممكن است منجر به وقوع حوادث ناگوار گردد. لذا براي حفظ نظم شهرستان مذكور متمني است مقرر فرمايند از تصميمات متخذه شهرباني كل كشور را مستحضر نمايند. از طرف رئيس شهرباني كل كشور سپهبد علوي مقدم [امضا: ناخوانا]   [حاشية پايين، اول:] سابقه 18/9/1338 [حاشية پايين، دوم:] سابقه ضميمه شد 128/9/1338 [حاشية پايين، سوم:] در جلسه مورخ 19/9/1338 هيئت وزيران مطرح شد (به منظور اطلاع) جناب آقاي وزير كشور استحضار حاصل نمودند. [حاشية پايين، چهارم:] اقدامي ندارد [حاشية بالا:] جناب آقاي اشرف احمدي در هيئت دولت مطرح شود. [امضا: منوچهر اقبال] [مهر:] ورود به دفتر محرمانه نخست وزير شماره: 4/7203 تاريخ: 18/9/38[13]

1. سند شماره 1، در همینجا ذکر این نکته ضروری است که آیت‏الله‏ فیض دو سه ماه بعد در اواخر همان سال در قم رحلت کرد، و چنانچه مشهور است، رزم آرا نخست وزیر وقت در خلال شرکت در مجلس ترحیم ایشان در مسجدی در تهران توسط فدائیان(؟) ترور شد.
2. منظورالاجداد، محمدحسین، مرجعیت در عرصه اجتماع و سیاست: اسناد گزارش‎هایی از آیات عظام نائینی، اصفهانی، حائری و بروجردی، 1292-1329 ش، 1379، تهران، شیرازه، ص 422
3. اسناد شماره 2 الی 7/2
4. اسناد شماره 8/2 الی 9/2

رحیم روح بخش
roohbakhsh1965@yahoo.com