تدوين تجربيات خبرگان قنات، سندی معتبر درمطالعات شفاهی

يكی ازپديده های شگفت انگيز ساخته دست بشر، قنات ياكاريز می باشد. پيشينه قنات درفلات ايران به سه هزارسال پيش و دوران باستان باز می گردد. موقعيت خاص فلات ايران اين امكان رابه وجود آورده تا ساكنين اوليه درجستجوی آب به حفاری دردل زمين بپردازند، تاجایی كه منابع تاريخ وجغرافيا گواهی می دهند، حفرقنات، ابداع ايرانيان بوده و شيوه های حفاری ازايران به ديگرمناطق جهان گسترش يافته است. طبق بررسی های انجام شده، طولانی ترين وعميق ترين قنات ها مربوط به ايران است. حتی مستشرقينی كه راجع به ايران مطالعه نموده اند، از شيوه های آبياری ايرانيان، مطالبی را نوشته اند. هرودت، دياكنوف و استرابون، فراوانی محصولات كشاورزی ايران باستان را زائيده فن آبياری و استفاده روستائيان از آب برف و كاريز می دانند. از دوران ايلام و ماد، ايرانيان شيوه هایی درارتباط با آبياری دانسته اند، به نظر گریشمن، باستانشناس فرانسوی، زمين های كشاورزی باوسايل آبياری مصنوعی، آبياری می شدند.

درعهد هخامنشی، شبكه  وسيعی از راهروهای زيرزمينی (قنات يا كاريز) موجود بود. تاريخ قنات درايران به طور مشخص به دوره ايران باستان برمی گردد و قديمی ترين قنات ثبت شده در تاريخ فلات ايران به سه هزارسال پيش يعنی اوايل ورود آريایی ها به ايران باز می گردد كه در ارمنستان حفر گرديده است. سپس درزمان آشوريان و در دوره پادشاهی سارگن دوم برای نخستين بار از تأمين آب يك سكونتگاه به عنوان قنات در كتيبه های آن ياد شده است. درپی آن در دوره داريوش كبير (521-486ق.م) كه اوج شكوفايی، اقدامات آبياری و حفركاريز در سراسر فلات ايران به شمارمی رود، قنات های متعددی در قلمرو فلات مزبور حفر شده است.

مطالعه پيرامون قنات درايران و ديگر كشورها از اهميت خاصی برخوردار است؛ ايجاد پايگاه های مطالعاتی، دانشكده قنات و چندين سمينار در سطح ملی و بين المللی، اين امكان رابه وجود آورده تا به اين سازه دست بشر توجه خاصی شود، بنابراين يکی از اقدامات اساسی و مهم در پژوهش قنات، تدوين تجربيات مقنی ها می باشد، كه به صورت شفاهی، تدوين شده است. پروژه تدوين تجربيات خبرگان قنات به همت "دكتر علی اصغر سمسار يزدی" و همكاری "عبدالعظيم پويا"، "محمدعلی اميربيگی"، "مرتضی تفتی"، محمدحسين علمدار" و "فرحانه مهرآوران" تدوين شده است. اين كتاب توسط انتشارات مهندسين مشاور ستيران در بهار 1383 در 3000جلد در اختيار علاقمندان به پژوهش های پيرامون قنات، قرارگرفت؛ تدوين تجربيات خبرگان قنات از اين جهت، مهم و معتبر به شمار می رود كه تاكنون چنين پژوهشی انجام نگرفته است. بنابراين، اين كتاب به عنوان سندی معتبر در كارنامه مطالعات شفاهی ايران، جايگاه ويژه ای دارد، زيرا باپيشرفت تكنولوژی، امكان فراموش شدن تجربيات قنات هم وجود داشت؛ كتاب "تجربيات خبرگان قنات"، امری مهم در جهت حفظ و ثبت تجربيات مقنی ها می باشد.

 مراحل پژوهش :

طبق نظر دكتر سمسار يزدی، تدوين تجربيات خبرگان قنات در چند مرحله عمده بود؛ بدين صورت كه ابتدا ازمسئولان دستگاه های دولتی درخواست شد تا مقنيان را شناسایی و معرفی كنند، سپس به طرح سؤالات مربوط به قنات پرداخته شد؛ كه پس ازگزينش سوالات، درمجموع، 84 سوال در 9 فصل، طبقه بندی شد .

عمده مباحث طرح مزبور بدين شرح می باشد :

1-انتخاب محل حفر قنات: هر يك از مصاحبه شوندگان باتوجه به اطلاعات و تجربياتی كه پيرامون قنات داشته اند، به سؤالاتی چون: چگونگی تشخيص اينكه چه محلی از نظر آبی وحريمی، جهت احداث قنات، مناسب می باشد؟ و محل حفر اولين گمانه چگونه مشخص می شود و…، به پاسخگویی پرداخته اند.

 2-مهندسی و حفر قنات: عمده سؤالاتی كه در اين بخش بدان پرداخته شده است، درمسائلی چون: طول قنات، فاصله ميله چاه های قنات، نحوه تعيين محل حفر ميله چاه، كمی و زيادی طول زهكان (آبده) و…می باشند.

3-نگهداری، بهسازی و بهره برداری قنات: مسائلی چون راه های جلوگيری از نفوذ آب های سطحی (سيل) به داخل قنات، راه های جلوگيری از ريزش ميله چاه ها و راهروی قنات، عوامل تعين كننده زمان لايروبی قنات، مدار قنات و انواع سهميه بندی آب قنات و دلايل خشك شدن آب قنات و… در اين بخش، مورد بررسی قرار گرفته اند.

ازجمله مسائل اساسی در طرح تدوين تجربيات خبرگان قنات، نحوه سهميه بندی آب قنات می باشد؛ كه اين سهميه بندی به صورت تشتی می تواند باشد. ميزان هر تشت در بين مردم يزد، 11دقيقه و به صورت رسمی و دادگاهی هرتشت 5/7 دقيقه می باشد. درقديم كه ساعت نبود برای شمارش ميزان تشت ها، يا از مهره استفاده می كردند و يا ازنشان آفتاب؛ استفاده ازمهره به اين صورت بود كه يك سری مهره به صورت تسبيح وجود داشت و به ازای هر تشت يك مهره می انداختند؛  مثلاً اگر سه تشت بود، سه مهره انداخته می شد.

 4-حفاران قنات: آنچه دراين بخش بدان پرداخته شده است، تعداد افراد مورد نياز در حفر قنات می باشد. هر يك از مصاحبه شوندگان برحسب تجربه ای كه داشته اند، به اين امر پرداخته اند و معمولاً تعداد افراد در حفر قنات را بين 6تا 8 نفر با وظايف و مسئوليت خاص ذكر كرده اند. طبق اطلاعات مندرج برای پيشكاركنی وراهروكنی، حداقل 8 نفربايدباشند[1]،كه دو نفر چاه كن، دونفركلنگ دار، دو نفر مسئول خارج كردن گل از راهرو كه يك نفر آن لاشه كش و يك نفرگلبند می شوند و دو نفر هم چرخ كش .

 5-ابزاركار: دراين بخش به ابزاری چون: چرخ چاه، انواع كلنگ، بيل كار، چراغ، دلو، سازه، طناب و…. كه در حفر قنات، مورد نياز می باشد، اشاره شده است.

6-مالكين ومتوليان قنات: يكی از مباحث مهم درطرح مزبور، بررسی نحوه مالكيت قنات ها و خصوصيات ميراب ها و حق الزحمه  آنها می باشد كه هر يك از مصاحبه شوندگان توضيحاتی را در اين مورد داده اند.

7-اصطلاحات: در مجموع با توجه به پراكندگی جغرافيایی قنات در كشورمان در هر يك از مناطق،  اصطلاحات خاصی در قنات ها رواج دارد كه در طرح فوق به  مقسم  اشاره شده است.

8-مسائل حقوقي: چنين به نظر می رسد که يکی از مباحث جدی در امر قنات، مسائل حقوقی است؛ با توجه به شرايط منطقه قطعاً مسائل حقوقی قنات ها نيز متفاوت است. عمده سؤالات اين فصل، پيرامون انواع مقياس های آبدهی قنات، حداقل و حداكثر حريم حفاظتی ميله چاه ها و هزينه نگهداری قنات و  …. می باشند. 

9-پيشنهادات: در آخرين بخش ازسؤالات مربوط به تجربيات خبرگان قنات، مصاحبه شوندگان به ارائه پيشنهادهایی از قبيل: "آيا می توان از قنات متروكه جهت دفع فاضلاب وآب های سطحی شهر استفاده كرد؟"، جواب داده اند.

نكته قابل توجه در تدوين تجربيات خبرگان قنات، استفاده از مقنيان منطقه ای خاص در اين پژوهش است زيرا تمام مقنی هایی كه در اين طرح، مورد سوال، قرار گرفته اند، يزدی می باشند. انتخاب مقنی های مجرب از بين تعداد كثيری از آنها صورت گرفته و سعی شده است، عده ای كه به حرفه خود كاملاً مسلط هستند، حافظه قوی و تمايل به پاسخگویی دارند، انتخاب شوند .

پس ازاينكه سؤالات دراختيار مصاحبه شوندگان قرار گرفته مصاحبه ها به طور كامل ضبط شده و در پايان توسط كارشناسان مجرب به صورت مكتوب تدوين شده است.

ازجمله محاسن طرح تدوين تجربيات خبرگان قنات، ترسيم نمودارها، اشكال و وسايل كاربردی درقنات است، كه خوانندگان به راحتی می تواند به جنبه های مختلف قنات پی ببرند.

مصاحبه شوندگان :

درمجموع، 19تن از مقنيان يزد، مورد مصاحبه قرارگرفته اند كه عبارتند از: آقای محمدابوالحسنی (متولد1320ازميبد)، علی محمد حاتمی (متولد1318)، جوادحاتمی (متولد1328)، حبيب اله حماميان (متولد1321)، اسداله حماميان (متولد1319)، حسين دهستانی (متولد1323)، ماشاءالله دهقانپور ،محمدحسين دهقانی، حبيب اله دهقانی(1334)، علی رنجبربافقی (1305)، احمد زاهدی، اسدقلی فلاح، محمدحسين نجاتی، محمدرضا فياض (1311)، محمدعلی فياض، حاج حسن كرمی و علی مقنی.

درنتيجه گيری كه راجع به تجربيات خبرگان قنات گرفته شده است، اين نكته حائز اهميت است، دانشی كه نسل به نسل و سينه به سينه منتقل می گرديده است، امروز به صورت مكتوب وماندگار در آمده و برای آيندگان مورد استفاده قرار خواهد گرفت. مطالعه كتاب مزبور، اين امكان رابه خوانندگان می دهد تا با بسياری از مسائل پيچيده در امر قنات، آشنا شوند و شايسته است كه ديگراستان ها نيز با بهره گيری از تجربيات مقنی ها اطلاعات ارزنده ای دراختيارمحققان قراردهند.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
[1] -سمساريزدي،علي اصغر:تدوين تجربيات خبرگان قنات ،ص44

غلامرضا آذری خاکستر

منبع: وبلاگ غلامرضا آذری خاکستر