***

مقدمه:

رگه‏ها‏‏ی ورود و جریان یافتن اندیشه‏ها‏‏ی مارکسیتی در تاریخ معاصر ایران را می‏توان در انقلاب مشروطه جستجو کرد. اما در خلال جنگ جهانی اول بخصوص پایان آن در 1918 و استقرار نظام کمونیستی در شوروی و تاثیر پذیرفتن ایرانیان مقیم باکو و دیگر ایالات جنوبی آن کشور بود که ورود این اندیشه به ایران را سرعت بخشید. معروف است که در اواسط سلطنت رضاشاه، گروه همفکران تقی ارانی با انتشار نشریه دنیا بصورت علمی و آکادمیک در تبین و تبلیغ مارکسیسم فعالیت می‏کردند. که مدتی بعد همگی –گروه 53نفر- دستگیر و زندانی شدند.
تا این که با سقوط رضاشاه، در مهر1320، حزب توده در همین راستا با حمایت شوروی که بخش شمال کشور را هم اشغال کرده بود، تشکیل شد. این حزب با تبلیغات گسترده و سازماندهی وسیع به سرعت در اقصی نقاط کشور با جذب و یارگیری از افراد تحصیل کرده،گسترش یافت. اما آشکار شدن وابستگی حزب به شوروی در سال 1326، به تدریج بسیاری از اعضا و حامیان آن را سرخورده کرد و حتی بحرانی در خود حزب بوجود آورد. چنانچه در سال 1327 نیز در پی ترور ناموفق شاه، حزب توده نيز همچون ساير احزاب و تشکل‏ها‏ی سیاسی از طرف دولت، رسماً منحل اعلام گشت. البته رفتار و موضع گیری‏ها‏ی چندی از سوی رهبران حزب در قبال برخی وقایع نظیر ماجرای پیشه وری و فرقه دموکرات آذربایجان، ملی شدن صنعت نفت، دولت ملی دکتر مصدق و بالاخره کودتای 28 مرداد 1332، بیش از پیش بر بحران‏های داخلی و خارجی حزب توده افزود و بارها زمینه انشعاب و ایجاد گروه‏ها‏ی متعدد و بعضاً افراطی مارکسیستی اعم از وابسته به چین، شوروی و حتی کوبا را فراهم آورد.

-گام‏ها‏یی برای مقابله فکری با اندیشه‏ها‏‏ی حزب توده:

در این میان موضوع مقابله نیروهای مذهبی با اندیشه‏ها‏‏ی مارکسیستی و حزب توده، چندان مورد بازکاوی قرار نگرفته است. در منابع و مآخذ دهه بیست کمابیش مطالبی پراکنده درباره مارکسیسم یافت می‏شود. در این عرصه روحانیون نواندیش به علاوه برخی نیروهای مذهبی دانشگاهی فعال بودند. البته ناگفته نماند که جریان فکری حاکم بر نظام پهلوی نیز در تقابل با این اندیشه قرار داشت و این موضوع یکی از نکات و وجوه اشتراک نیروهای مذهبی و هیات حاکمه تلقی می‏شد. با این احوال برخی فعالان عرصه نشریات دینی و نویسندگان مذهبی با نگارش کتب و رسالاتی در صدد پاسخگویی به مارکسیست‏ها‏ برآمدند. اما این تکاپوها، غالباً در تهران ظهور و بروز می‏یافت و در استان‏ها‏ و شهرستان‏ها‏ به علت فقر علمی و ایدئولوژی، کمتر امکان پاسخگویی به شبهات کمونیستی وجود داشت. با این احوال برخی رسالات و پاسخ‏ها‏ی فکری و علمی که در قالب کتاب چاپ و منتشر گردیده، عبارتند از:

1. اصول فلسفه و روش رئالیسم، با تعلیقات استاد مرتضی مطهری، تهران1332،که طی همکاری جمعی از شاگردان علامه طباطبائی با استاد در جلسات نقد مارکسیسم فراهم و تدوین شد.
2. «دوروئی مارکسیت‏ها‏»، مهدی قائینی (مقالات منتشره در نشریه آهن در سال‏ها‏ي 1331-1330).
3. ایده آلیسم و ماتریالیسم، سرهنگ دکتر برافروخته، تهران، چاپ آزردگان، 1327.
4. کمونیسم و اخلاق، غلامرضا سعیدی، تهران،1330.
5. مارکسیسم يا مرام اشتراکی، یحیی شکوهی محسنی، شرکت سهامی چاپ اراک، 1324.
6. در پیرامون ماتریالیسم یا منشاء فساد، حاج سراج انصاری،تهران، جعفری،1333.
7. پس از کمونیسم،‏حکومت حق و عدالت، عبدالحسین کافی، تهران،1333.
8. مبارزه مکتب متافیزیک با ماتریالیسم و ایده آلیسم، به قلم نویسنده کتاب شیعه بزرگترین مذهب اسلام، تهران، 1332.
9. اثبات صانع از ماتریالیسم یا ماده پرستی تا خداپرستی،‏ آیت‏الله شیخ محمد تقی آملی.
10. ایده آل بشر(تجزیه و تحلیل افکار ماتریالیسم)، مهندس جلال الدین آشتیانی،تهران
11. متافیزیسم (رد بر فلسفه ماتریالیست)، حسن حسن زاده رشتی، قم، حمکت.
12. فیلسوف نماها، ناصر مکارم شیرازی،‏ تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1335.(3)

-فعالیت‏ها‏ی آیت‏الله کلباسی در مشهد علیه حزب توده:

در این راستا فعالیت‏ها‏ و هشدارهای آیت‏الله رضا کلباسی در میان علما و نیروهای مذهبی شهرستان‏ها را، شاید بتوان یک استثنا تلقی کرد. ایشان دوبار در این خصوص در اقداماتی انجام داد: نخست طی فراخوان عمومی به لزوم مبارزه با کمونیسم به دلایل مادی گرایی این مکتب، انکار مبدا توسط کمونیست‏ها‏،‏ تلاش توده‏ای‏ها‏ برای فریب کارگران با تبلیغات گسترده و چاپ و نشر کتب علیه اسلام در شوروی تاکید کرد.(4) وي همچنين در اواخر دوره نخست وزیری مصدق، طی مخابره تلگرافی به ایشان، از بازتاب نامطلوب آزادی سران حزب توده در خراسان سخن گفته است.(5) با عنایت به اهمیت این دو سند، بازنویسی کامل آنها به شرح ذیل ارائه می‏گردد:

درخواست آيت الله كلباسي از جامعه بشريت جهت لزوم مبارزه با كمونيسم پيام حضرت آيت الله كلباسي از مشهد خطاب به جامعه بشريت اين پيام را به هفت زبان زنده جهان: عربي، فرانسه، انگليسي، روسي، تركي، آلماني، چيني ترجمه و در كليه ممالك دنيا بخش فرمايند.

خطاب به جامعه بشريت و پيروان عالم حقيقت و ديانت و كليه نژادهاي مختلف و ملل آزاد جهان كه پيرو مكتب روحانيت و مخصوصاً به برادران و خواهران مسلمان متذكر مي شوم و به شما افراد خداپرست و ديندار كه ايمان به مبدأ و معاد داريد از هر نژاد و ملت مرد و زن كوچك و بزرگ خطاب مي كنم و به نام خدا و آزادي و حفظ ناموس مقدس ديانت و مليت پيام مي فرستم امروز خطري كه روي اساس بر طرف كردن ديانت و آزادي مقام بشريت نهاده شده فقط اصول ماديست كه شيوع يافته و روز به روز توسعه پيدا مي كند بايد همگي متحد و متفق بشويد و در رفع اين خطر عظيم مردانه بكوشيد و مبارزه كنيد اين خطر عظيم ضد بشريت كه جهان خدا پرستان و آزادگان را تهديد مي كند رژيم كمونيست است و اين همان مرام فرعونيست و نمروديت و الوهيت است كه خدا در قرآن مجيد و ساير كتب آسماني از آن ياد فرموده اين همان فكر و غرور باطلي است كه منكرين به مبدأ و ديانت براي رسيدن به مقصد شوم و مشتبهات نفساني و لذايذ حيواني پيروي كرده و مي كنند و نشر اين مرام عين بربريت تام و بردگي مطلق و محو آزادي و استقلال بشري است. به شما افراد مختلف و نژادهاي گوناگون ملل جهان كه به خدا و كتاب خدا و پيامبران خدا و به ناموس و مملكت و حريت و آزادي خود علاقه و بستگي داريد تذكر مي دهم در هر مقام كه هستيد بر عليه نشر اين مرام ضد بشري و ضد اخلاق و ايمان مبارزه كنيد و با منطق و استدلال جداً اين فكر فاسد و فريبنده را از دماغ جوانان و اطفال و كسان خود دور گردانيد چه اينكه اين عقايد و افكار موجب خطر عظيمي است كه حيات بشر و تمدن او را تهديد مي نمايد بر زمامداران ممالك آزادي خواه و طرفداران عدالت اجتماعي و دموكراسي و آزادي خواهان و حافظين حقوق بشريت كه در سازمان ملل تضمين نموده اند لازم و فرض است براي جلوگيري اين فساد ضد آزادي كه مخالف مساوات و استقلال ديني و ملي جامعه بشريت است جداً و متحداً اقدام نموده و بدانند كه مساوات و تأمين آزادي حقيقي بشري در قوانين و دستورات اسلامي است كه هرگاه اين مرام فريبنده قصد و غرضي جز بردن سرمايه سرمايه داران و رسيدن به اهل نفساني خود به وسيله نهب و غارت اموال ندارند و ابداً به فكر ضعفا و كارگران نيستند بلكه مي خواهند آنها را وسيله رسيدن به قصد باطل خود قرار دهند چنانچه كسي وضع ممالك كمونيستي را مشاهده و مطالعه نمايد اين معنا را كاملاً درك خواهد كرد و از اين جهت است كه ممالك كمونيستي نمي گذارند احدي وارد مملكت آنها شود و به وسيله ديوارهاي آهنين كه كشيده اند نمي-گذارند كسي از فجايع آنها مطلع شود. بزرگترين شاهد بر اين ادعا معاينه احوال اين حزب است در هر كجا هستند متمكنين و ثروتمندان آنها در نهايت عيش و نوشند، در ميان آنها مساوات و اعتدال وجود ندارد صدق عرايض فوق با مراجعه و مطالعه و كتاب «اسلام در شوروي» روشن خواهد شدو سلام و درود خداوند بر پيروان روحانيت و بر خدا پرستان باد. السلام عليكم و رحمت الله و بركاته. ايران، خراسان، راهنماي ديانت مقدس اسلام الاحقر محمدرضا كلباسي [حاشية بالا:] بايگاني شود. 22/1/1332

[آرم شير و خورشيد] وزارت پست و تلگراف و تلفن تلگراف از: مشهد، شماره قبض: 1459 تعداد كلمه: 27 به: طهران، تاريخ: 5/3/1332 جناب آقاي دكتر مصدق نخست وزير رونوشت تبليغات. آزادي سران حزب توده در خراسان بلكه ايران انعكاس بدي نموده، البته عاجلاً جبران فرمائيد. رضا كلباسي [حاشية پايين، اول:] سابقه 6/3/1332 [حاشية پايين، دوم:] موارد ديگر نيز دارد ضميمه شود. 7/3/1332 [حاشية پايين، سوم:]دو تلگراف ديگر ضميمه شد. سابقه ديگر به نام اين شخص به دست نيامد. [امضا] 9/3/1332 [حاشية پايين، چهارم:]يك برگ تلگراف موجود ضميمه شد. [امضا: ناخوانا] 7/3/1332 [حاشية پايين، پنجم:] امروز رسيده است. 9/3/1332 [حاشية پايين، ششم:]خدمت جناب آقاي ملكوتي معاون محترم نخست وزيري فرستاده شد. 9/3/1332 [حاشية پايين، هفتم:] نسخه اول به وزارت دادگستري فرستاده شد. بايگاني شود. 10/3/1332 [مهر:] اداره تلگراف تهران [مهر:] ورود به دفتر نخست وزير شماره 7377 تاريخ 6/3/1332

-فعالیت‏ها‏ی آیت‏الله کفایی و هیات‏ها‏ی وابسته به ایشان علیه حزب توده در مشهد:

برخی بررسی‏ها‏ نشان می‏دهد که در مشهد، رویکرد غالب برای مقابله با حزب توده، از طرییق تقویت و تحکیم هیات‏ها‏ی مذهبی محلات به خصوص هیات‏ها‏ و تشکل‏ها‏ی دینی وابسته به آستان قدس و آیت‏الله میرزا احمد کفایی حاصل شد. وجه غالب مبارزاتی این هیات‏ها‏ که بعضاً از عناصر لوطی منش –از جمله بربری‏ها‏- محلات سنتی مشهد یارگیری می‏کرد، درگیری فیزیکی بود. به طوری که هر وقت حزب توده با تحریک کارگران کارخانه جات تظاهراتی برپا می‏کرد، همین هیات‏ها‏ با فراخوانی، انبوه جمعیت خود را به مقابله با آنها گسیل داشته و موفق به قلع و قمع آنها می‏شدند. ناگفته نماند که این نیروها در مشهد به عنوان جناح دولتی و با رهبری و هدایت آیات: کفایی عمل می‏کرد. نقل است که میرزا احمد کفایی به اتفاق آیت‏الله کاشانی و شیخ مهدی خالصی از مشاورین آیت‏الله محمدتقی شیرازی رهبری قیام مردم عراق علیه سلطه انگلیسی‏ها‏ بودند. به همین دلیل آنان مورد تعقیب قرار گرفته و به ایران پناه آوردند.(6) کفایی بعد از اعدام برادرش آیت‏الله میرزا محمد کفایی در جریان قیام مسجد گوهرشاد، مواضعی بسیار احتیاط آمیز اتخاذ کرد. او با هدف مقابله با نفوذ و قدرت بلامنازع کمونیست‏ها‏ (حزب توده) بعد از شهریور 20، مدیریت حوزه مشهد را به عهده گرفت و با پشتیبانی آستانقدس رضوی صدها تشکل و هیات مذهبی محلات مشهد را تحت حمایت خود درآورد. تجمع و تظاهرات‏ها‏ و حتی درگیری‏ها‏ی این عناصر، سدی در مقابل عرض اندام گروه‏ها‏ی مختلف سیاسی مخالف سلطنت نظیر: توده‏ای‏ها، ملی‏گراها، طرفداران نهضت امام،‏ قیام 15 خرداد و ... تشکیل می‏داد. در جریان سفرهای متعدد زیارتی شاه به مشهد، کفایی به همراه فقیه سبزواری در راس علمای برجسته مشهد، در حرم امام رضا(ع) با شاه دیدار می‏کردند. در خلال این دیدارها، مشکلات حوزه و طلاب مطرح و مورد حل و فصل قرار می‏گرفت. برخی خاطرات حاکی است که دولت به درخواست‏ها‏ی کفایی و سبزواری که به طور خاص واسطه طلاب مشهد با ادارات و نهاد‏ها‏ی دولتی نظیرنظام وظیفه بود، پاسخ مساعد می‏داد.(7)

-یک نکته قابل تامل:

در پایان این بحث، یک نکته قابل تامل در خصوص فعالیت‏ها‏ی نیروهای مذهبی علیه حزب توده حاکی است که بررسی مختصر منابع تاریخی آن دوره نشان می‏دهد، مبارزه نیروهای مذهبی علیه حزب توده به شدت تقابل آنان با بهائیت نبود. علی رغم بیش از دودهه تبلیغات کمونیستی شوروي و تشکیل حزب توده از مهر 1320 و فعالیت‏ها‏ی گسترده آن حزب جهت تبلیغ و یارگیری از مردم، چنین به نظر می‏رسد که مقابله با کمونیسم،‏کمتر در برنامه‏ها‏‏ و اهداف گروه‏ها‏ی مذهبی قرار گرفته بود. شايد به اين دليل كه از منظر این گروه‏ها‏، ‏سوسیالیسم و کمونیسم نیز عرصه‏ای از تمدن غرب تلقی می‏شد. چنانچه در رويه غالب اعلاميه‏ها‏‏ي صادره از سوي نيروهاي مذهبي،کمونیسم در كنار كاپيتاليسم و سرمايه‏داري ذكر شده است. البته از منظر دیگر می‏توان این مسأله را تحلیل نمود و آن اینکه توده ایها در ایران تبلیغات ضد مذهبی نداشتند و از این رو حساسیت نیروهای مذهبی را برنیانگیختند. حال آنكه تبلیغات آنان ضد غربی و از این زاویه، موقعیت یکسانی با نیروهای مذهبی-دشمن مشترک- داشتند. ناگفته نماند که بعدها با افزایش آگاهی نیروهای مذهبی نسبت به ماهیت و خطرات کمونیسم، ‏هشدارها و مبارزات در این خصوص افزايش يافت.

1. آذری خاکستر، غلامرضا، «در جستجوی حقایق شهریور 1320 مشهد، شاخه کارگری حزب توده»، قسمت 9 (مقاله)، هفته نامه مجازی تاریخ شفاهی-29 آبان 92، شماره 139
2. همان، به نقل از روزنامه راستی، مورخ 2/8/1323
3. رسول جعفریان، جریان‏ها‏ و سازمان‏ها‏ مذهبی– سیاسی ایران، تهران، مولف، 1385 (چاپ ششم)، صص28-27.
4. آرشیو مرکز اسناد نخست وزیری،‏ ش پرونده10682
5. آرشیو مرکز اسناد نخست وزیری، ‏ش پرونده13888
6. مدرس صالح: نکوداشت نیم قرن تکاپوی علمی آیت‏الله سید میرزا حسن صالحی، مشهد، بنیاد، پژوهش‏ها‏ی اسلامی، 1385، ص67
7. آرشیو تاریخ شفاهی اسناد آستان قدس رضوی، مصاحبه با آقای کلابگیر، ص 41

نگارش: رحیم روح بخش