نخستین نشست بررسی تاریخ‏نگاری‏ معاصر ایران

«خانه اندیشمندان علوم انسانی» برگزار کرد:

 اولین جلسه بررسی تاریخ‏نگاری‏ معاصر ایران با حضور دکتر ناصر تکمیل همایون، دکتر شهرام یوسفی فرد و دکتر علی رضا ملایی توانی روز یکشنبه 13 آبان 1392 در «خانه اندیشمندان علوم انسانی» برگزار شد. دکتر یوسفی فرد به عنوان آغاز کننده و مدیر جلسه گفت: «این نشست اولین جلسه از سری جلسات سخنرانی بررسی تاریخ‏نگاری‏ معاصر ایران است. تعدادی از تاریخ نگاران معاصر را خوب می‏شناسیم اما از برخی تاریخ نگاران کمتر ذکری به میان می‏آید. امید است با ادامه این جلسات آنان را بشناسیم و بتوانیم به نقد و بررسی کارنامه تاریخ‏نگاری‏ آنان بپردازیم. تلاش براین است در نهایت به فهم جایگاه تاریخ‏نگاری‏ حال حاضر جامعه علمی ایران دست یابیم.»

 دکتر ناصر تکمیل همایون اولین سخنران جلسه بود که با عنوان «تاریخ‏نگاری‏ دوره قاجار» به ارایه مطلب پرداخت. وی با اشاره به این که ایران معاصر از دوره قاجاریه آغاز می‏شود، شروع تاریخ‏نگاری‏ جدید در ایران را به دوره بعد از مشروطه نسبت داد و گفت: «در تاریخ‏نگاری‏ ایران دوره قاجاریه هنوز روش‏شناسی‏ غربی نفوذ نیافته است؛ لذا ادامه سنت تاریخ‏نگاری‏ قدیم ایران را در آثار این دوره شاهد هستیم.»

 وی سپس منابع تاریخی دوره قاجاریه را این طور دسته بندی کرد: «1- تاریخ‏نگاری‏ عمومی که دوره ایران باستان تا قاجاریه را در بر می‏گیرد؛ 2- تاریخ قاجار که تنها به ایل قاجار و تحولات آن می‏پردازد؛ 3- تاریخ پادشاهان قاجار؛ 4- تاریخ‏نگاری‏ بزرگان مذهبی یا حکومتی؛ 5- تواریخ محلی؛ 6- تاریخ ایلات و عشایر؛ 7- تاریخ جنگ‏ها؛ 8- تواریخی که به معرفی مرزها و سرحدات می‏پردازند؛ 9- رساله‏های حکومتی و پندنامه‏ها؛ 10- کتبی که امور غیرمترقبه طبیعی و غیرطبیعی را توصیف می‏کند؛ 11- تذکره نویسی فقها و ادبا؛ 12- سفرنامه‏ها؛ 13- خاطره نویسی و 14- گزارش‏های دولتی که وقایع سیاسی، اجتماعی و اقتصادی ایالات ایران را در بر می‏گیرد.»

 در ادامه دکتر تکمیل همایون ویژگی‏های این منابع را این چنین بر شمرد: «در منابع فوق ارجاع دادن مطالب ضعیف است؛ موضع گیری در همه این منابع وجود دارد؛ روش نگارش اغلب این منابع استفاده از کلمات مهجور و بازی با کلمات است و نگارش آن‏ها را به سبک سنواتی و سال شمار تنظیم کرده اند.» وی در ادامه چند کتاب تالیف شده در دوره قاجار را برای حضار معرفی کرد.

 در پایان سخنرانی ایشان پیشنهادی را برای جلسات آینده مطرح کرد: «ابتدا باید سه نفر از تاریخ نگاران دوره قاجار را شناخت. اول: اعتمادالسلطنه که کمی تحت تاثیر تاریخ مدرن اروپا قرار گرفته بود؛ دوم: میرزا آقا خان کرمانی که در «آیینه سکندری» نه فقط تاریخ، بلکه فلسفه تاریخ را نیز بیان کرده است و سوم ناظم الاسلام کرمانی نویسنده «تاریخ بیداری ایرانیان» است. بعد از شناخت این سه نفر است که می‏توان به سراغ احمد کسروی و عباس اقبال رفت.

 دومین سخنران جلسه، دکتر علی رضا ملایی توانی بود که با عنوان «تاملی در شکل گیری و تکوین تاریخ‏نگاری‏ معاصر ایران» به صحبت پرداخت. وی در ابتدا هدف سخنرانی خود را پاسخ به سه پرسش عنوان کرد: «اول، تاریخ‏نگاری‏ چیست؟؛ دوم، تاریخ‏نگاری‏ نوین چیست؟ و سوم، تاریخ‏نگاری‏ نوین چگونه در ایران رشد کرد؟» وی تاریخ‏نگاری‏ این چنین تعریف کرد: «تاریخ‏نگاری‏ در عمل، فرایند گزارش رخدادهای تاریخی در قالب واقعیت‏های مکتوب تاریخی است که با بازنمایی گزارش‏ها و روش‏های گوناگون همراه است». او در مورد پرسش دوم گفت: «برای آن که شیوه‏های تاریخ‏نگاری‏ نوین تشریح شود، ابتدا باید به معرفی شیوه تاریخ‏نگاری‏ سنتی پرداخت.» او سپس با اشاره به مشابهت‏هایی با سخنرانی دکتر تکمیل همایون، مشخصات تاریخ‏نگاری‏ سنتی را این چنین دسته بندی کرد: «1- نقلی و وقایع نگارانه است و بررسی علت رخدادها مد نظر نیست؛ 2- استناد و ارجاع به منابع وجود ندارد؛ 3- فقط به رخدادهای سیاسی پرداخته می‏شود؛ 4- اعتقاد به جبرگرایی در حوادث تاریخی؛ 5- مورخ هیچ نقشی در تاریخ ندارد؛ 6- سبک نگارش مصنوع و متکلف است؛ 7- مورخان سنتی معمولاً از طبقات وابسته به حکومت و دربار بوده اند؛ 8- منابع اطلاعاتی مورخ از اخبار دربار بود؛ 9- وابستگی مالی مورخان سنتی به دربار؛ 10- معمولاً طیف مخاطبان آنان شاهزادگان ودرباریان بوده اند؛ 11- علم تاریخ هرگز یک دانش تعلیمی به حساب نمی آمد، 12- هرگز این تاریخ‏نگاری‏ به یک جریان سرنوشت ساز تبدیل نشد و 13- در فضایی نوشته می‏شد که آزادی قلم وجود نداشت.»

 دکتر ملایی سپس به بیان ویژگی‏های تاریخ‏نگاری‏ نوین پرداخت و ادامه داد: «تاریخ‏نگاری‏ نوین به صورت علی وتحلیلی تبیین می‏شود؛ مورخ با تعقل به تبیین تاریخ می‏پردازد؛ برخلاف تاریخ‏نگاری‏ سنتی، مورخ در متن تاریخ حضور دارد؛ در تاریخ‏نگاری‏ نوین حوادث در جایگاه منطم و عقلانی خودشان مطرح می‏شوند که حاصل آن شناخت تاریخی است؛ مورخ بر اساس سؤال و مسئله به سراغ گذشته می‏رود؛ همه ابعاد زندگی اجتماعی مورد مطالعه قرار می‏گیرد و به همه طبقات اجتماعی توجه می‏شود؛ مورخ به عوامل مابعد الطبیعه کاری ندارد؛ انبوهی از روش‏ها در تاریخ‏نگاری‏ نوین شکل گرفته است؛ از نظر زبانی بسیار ساده و همه فهم نوشته می‏شود؛ این تاریخ‏نگاری‏ در یک فضای دموکراتیک شکل گرفته و امکان بحث و گفتگو برای همگان وجود دارد؛ و در دوران جدید با انواع منابع رو به رو هستیم، به خصوص منابع غیررسمی خارج از منابع حکومتی قرار دارند.» به علت کمبود وقت دکتر ملایی پاسخ پرسش سوم خود را به نشست بعدی موکول کرد.

 دکتر یوسفی فرد به عنوان سخن آخر اعلام کرد که «ما تقریباً صد مورخ ایرانی را شناسایی کرده ایم. پروژه ای برای این افراد تعریف شده و قصد داریم تا با رعایت ترتیب تاریخی، به بازشناسی آثار و روش آنان بپردازیم.»

در پایان این نشست جلسه پرسش و پاسخ با حضور سخنرانان برگزار شد.

گزارش و تنظیم: محمدمهدی موسی خان