 شماره 136 | 1 آبان 1392 | |
|
دهه بیست را می‌توان در ابعاد مختلف بررسی نمود، هرچندسال های 1320 تا اواخر 1324 را می‌توان دوران اشغال نامگذاری نمود ولی از لحاظ سیاسی شهر مشهد شاهد تحولات سیاسی- اجتماعی متعددی است. فتحالله پاکروان که بعد از قیام مسجد گوهرشاد سکان استانداری خراسان در دست داشت در خدمتگذاری به حکومت رضا خان کوتاهی نکرد و موضوع کشف حجاب را در شهر مذهبی مشهد عملی ساخت. با اشغال شهر مشهد وی نخستین مهره سیاسی است که در دوازدهم آذر ماه برکنار و روانه تهران می‌شود. پس از وی علی منصور به استانداری خراسان منصوب می‌شود. سیاست‌های منصور موجب شده تا اسکراین سرکنسول انگلیس در مشهد در توصیف وی بنویسد: «منصور الملک در مکتب سخت و با انضباط رضا شاه پرورش یافته... با مدیریت سخت منصور بر دستگاه اداری و رفتار ماهرانه که با مامورین و نیروهای شوروی در پیش گرفت، خراسان یکی از نخستین استان‌هایی بود که لااقل تا حدی آرامش و ثبات خویش را در وضعیت جدید به دست آورد»(1) .
مقارن اشغال مشهد توسط ارتش سرخ، نمایندگان دوره سیزدهم مجلس شورای ملی که در خرداد 1320-ژوئن 1941 آغاز به کار نموده بود همچنان به کارشان ادامه دادند زیرا محمدعلی فروغی موافقت خودش را در رسمیت بخشیدن به وکلای منتخب رضاخان اعلام نمود. بنابراین مجلس دوره سیزدهم با عضویت همان مهره‌های مورد تائید رضاخان تا دوسال به کارشان ادامه دادند.(2) ترکیب نهایی آنها از چهار گروه تشکیل شده بود.(3)
گروه اول، فراکسیون اتحاد ملی نامگذاری شده بود. آنها بزرگ‌ترین جناح مجلس بودند. نماینده بخشی از اشراف که در رژیم رضا شاه مشارکت موفقیتآمیزی داشتند. دومین گروه را فراکسیون میهن تشکیل می‌دادند. این گروه از قانون اساسی ناراضی بودند، از زمینداران و بازرگانان مناطق جنوب و جنوب غربی تحت اشغال انگلیس تشکیل می‌شدند. گروه سوم را فراکسیون آذربایجان تشکیل می‌داد و توسط تنی چند از اشراف قاجار رهبری می‌شد مخالف شاه و انگلیسی‌ها بودند. چهارمین گروه را فراکسیون عدالت در بر می‌گرفت. نماینده روشنفکران نسل قدیم و اعضای آن ازدولتیان عالیرتبه، تکنوکراتها و روشنفکران قدیمی تشکیل می‌شد. یکی از اقدامات مجلس سیزدهم در آبان 1321 استخدام مستشاران آمریکایی به سرپرستی دکتر میلسپو بود. از این میان فردی به نام پل کوردون به مدیریت دارایی خراسان انتخاب گردید.(4) با ورود وی به مشهد مهم‌ترین اقدامی که صورت گرفت، بهبود کیفیت نان در مشهد بود.(5) هر چند حضور کوردون در مشهد زیاد طول نمی‌کشد ولی با این حال بعدها آمریکائی‌ها در مشهد کنسولگری فعالی تشکیل دادند.(6) مجلس سیزدهم از دوازده کمیسیون تشکیل شده بود که عبارتند از: کمیسیون راه، دارایی، دادگستری، کشور، فرهنگ، هنر، بازرگانی، کشاورزی، بهداری، نظام، امور خارجه و پست وتلگراف. در مجموع از استان خراسان 14 نماینده در مجلس شورای ملی حضور دارند. که اغلب در کمیسیون‌های کشاورزی، فرهنگ، نظام، بهداری، پست و تلگراف، کشور و ... فعالیت داشته‌اند.
ردیف شهرستان نام نماینده نمایندگان مشهد در دوره سیزدهم مجلس شورای ملی از چهار نفر تشکیل شده بودند که در کمیسیون‌های متفاوتی عضویت داشتند. مردم مشهد انتظارات خاصی از مجلس چهاردهم داشتند. آنها می‌گفتند: نمایندگان این دوره باید افرادی باشند که به دستگاه وابستگی نداشته باشند.(8) این موضوع دور از دید روزنامه نگاران آن زمان نبوده است. «نماینده‌ای که فقط وقتش منحصر بکار چاق کنی و گرفتن حق حساب برای درست کردن پست‌های مختلف جهت اشخاص ناصالح و دزد است و از این راه پوست‌ها اندوخته است و عیش‌ها کرده است چرا دوباره نخواهد وکیل ملت شود؟»(9)
بولارد سفیر انگلیس در مشهد در مورد انتخابات دوره چهاردهم مجلس شورای ملی در سال 1322 چنین نوشته است: «به دلیل انجام انتخابات دوره جدیدی مجلس هیجان ناشی از فعالیت کاندیدها و هوادارانشان در همه جا به چشم می‌خورد. در این میان چون بعضی از مشتاقان وکالت و به خصوص سران عشایر چشم به راه حمایت‌های ما بودند، از سوی وزارت خارجه انگلیس دستورالعملی واصل شد که ما به هیچ وجه نباید در امور انتخابات دخالت کنیم».(10) رقابت پنهان سابقه حضور کشورهای استعماری در شهر مشهد به عصر قاجار می‌رسد. روسیه نخستین کشوری است که در مشهد اقدام به گشایش کنسولگری نمود. روس‌ها براساس مفاد عهدنامه‌ی ترکمنچاي و نيز ماده‌ی 7 عهدنامه‌ی آخال که به اين کشور اجازه مي‌داد در پست‌هاي مرزي ايران نمايندگي داشته باشد، مصمم به تأسيس کنسولگري در مشهد شدند. آنها در سال 1305 ق/1888م اين تصميم خود را به اطلاع ناصرالدين شاه رساندند. شاه قاجار باوجود مخالفت‌هاي اوليه، سرانجام ناگزير از موافقت شد و اجازه داد مسيو ولاسف (Vlassef) که قبلا سرکنسول روسيه در رشت بود، دراين زمان به‌عنوان سرکنسول روسيه در مشهد معرفي شود. کنسولگري روسيه در سال 1306 ق/1889م در مشهد گشايش يافت و پرچم روسيه در ساختماني واقع در محله‌ی چهارباغ مشهد نصب شد(11). در اين زمان ماکسيموف به‌عنوان سرکنسول شوروي در مشهد بود. وي مسلط به زبان فارسي بود وسالها در کابل به‌عنوان مستشار سفارت روسيه کار مي‌کرد. ماکسيموف در بدو ورود به مشهد چند تن از اتباع خارجي را که متهم به جاسوسي براي آلمان‌ها بودند بازداشت و تبعيد کرد. پس از ماکسيموف، کوزلف و سپس آبراموف سرکنسول‌هاي شوروي در مشهد بودند. انتشار روزنامه «افکار خلق» از دهم شهریورماه 1320 نخستین اقدام فرهنگی روس‌ها در مشهد محسوب می‌شود.(13) همچنین این کنسولگری اقدام به انتشار روزنامه اخبار تازه روز نمود. این روزنامه به سردبيري سروان پيگولين، هفته‌اي دو شماره آن منتشر مي‌شد و اولين شماره آن در 16 خرداد 1322 منتشر شد. اين روزنامه حاوي اخبار جنگ دوم جهاني بود. از ديگر اقدامات کنسولگري شوروي در مشهد، تأسيس «بانک روس و ايران»، در خيابان تهران بود. همچنين، کنسولگري شوروي با نمايش فیلم‌هایی که معمولاً در سينما ديده‌بان مشهد نمايش داده مي‌شد، مي‌کوشيد به نفع متفقين تبليغات انجام دهد.
احداث چاه آب در محله‌ی عيدگاه، معالجه بيماران، اطعام فقرا، تشکيل کلاس‌هاي آموزش زبان روسي در دبيرستان شاهرضا، برگزاري جشن‌ها و مسابقات ورزشي، تأسيس نمايشگاه دائمي روبه‌روي باغ ملي و تأسيس خانه‌ی فرهنگي، از جمله اقدامات کنسولگري شوروي در مشهد بود. سرانجام روزنامه خراسان در تاريخ اول تيرماه 1328، خبر برچيده شدن و تعطيلي کنسولگري شوروي در مشهد را منتشر کرده است. کنسولگري انگليس کشور استعمارگر انگلیس درسال 1898م تنها چند هفته پس از کنسول روس، سرهنگ چارلز مکلين را به‌عنوان کنسول انگليس به مشهد فرستاد. مکلين از افسران ارتش هند بود و سابقه‌ی خدمت در کميسيون مرزي ايران و افغانستان را داشت و اين سبب شد تا بتواند در جريان جنگ هرات، بدون ايجاد سوء ظن، شبکه‌ی جاسوسي کارآمدي را برضد روس‌ها ايجاد کند. حالا هم بايد همان کار را در مشهد مي‌کرد وي نخستين فرد از سلسله‌ی مأموران اداره جاسوسي هند بود که در مشهد کار مي‌کرد، يعني در شهري که به خاطر موقعيتش کنسولگري آن در ايران داراي بيشترين اهميت سياسي بود. سر چارلز ادوارد ييت که خود در ژوئیه‌ی سال 1893 کفيل کنسولگري مشهد و از سپتامبر 1896 تا دهم فوريه 1897 سرکنسول مشهد بوده، در توصيف محل کنسولگري انگليس در مشهد آورده است:
«... محل کنسولگري بريتانيا واقع در گوشه‌ی جنوب غربي شهر (مشهد) بود. محلي که براي اقامت من در نظر گرفته شده بود، نزديک به شش جريب مساحت داشت و دورتادور آن را ديوارهاي بلندي احاطه کرده بود که در وسط آن ساختمان بزرگ کنسولگري که مربع شکل و به رنگ سفيد بود، در دو طبقه قرارداشت. دورتادور طبقه‌ی پايين آن را ايوان زيبايي دربرگرفته بود. منزل مسکوني مخصوص سرکنسول، به‌تازگي و در سال گذشته ساخته شده و من اولين کسي بودم که در آن سکونت مي‌کردم. مبلمان منزل به سرکنسول قبلي تعلق داشت که در جايي در شهر زندگي مي‌کرد و اخيراً به اين محل انتقال داده شده بود. دروازه‌ی اصلي باغ به سمت مرکز شهر باز مي‌شد. در طرف ديگر باغ، درمانگاه، اداره‌ی کنسولگري، منزل وابسته‌ی سفارت، کارمندان و مستخدمين قرارداشت. در پشت اداره‌ی کنسولگري، اصطبل‌ها و منزل معاون کنسول قرار گرفته بود. سرانجام در گوشه‌اي از باغ که هنوز جاي خالي بود، منزلي نيز براي اقامت دکتر ساخته شد. بدين‌ترتيب، کنسولگري، محل اقامت افراد، و تسهيلات مورد نياز، همگي در يک‌جا جمع گرديد و شرايطي خيلي بهتري در مقايسه با گذشته که هريک از اين واحدها در قسمتي از شهر به‌طور پراکنده قرارداشتند، فراهم آمد.(14)
مقارن جنگ جهانی دوم کنسولگری انگلیس در مشهد اقداماتی انجام داده که مهم‌ترین آنها عبارتند از: تأسیس قرائتخانه در خیابان پهلوی که در آن کتاب‌ها ومجلاتی به زبان‌های گوناگون وجود داشت. برگزاری مسابقات ورزشی تحت عنوان جام پیروزی بین محلات مشهد. تشکیل انجمن‌های فرهنگی از جمله انجمن ایران و انگلیس و انجمن ادبی ایران و هند از اقدامات کنسولگری انگلیس در مشهد بود. سر کلار مونت اسکراین در کتاب جنگ جهانی در ایران برخی از اقدامات کنسولگری انگلیس را اجرای تئاتر خواستگاری اثر چخوف، نمایش فیلم و گشایش قرائتخانه ویکتوری (پیروزی) ذکر نموده است.(15)
از جمله اثرات جنگ جهانی دوم رونق سینماهای مشهد است. کنسولگری انگلیس و شوروی در مشهد اقدام به نمایش فیلم می‌کردند. معمولاً فیلم‌های که توسط کنسولگری بریتانیا در سینماهای مشهد به نمایش در می‌آمد توسط اداره کل اطلاعات سفارت بریتانیا در تهران انتخاب می‌شدند وسپس در اختیار کنسولگری مشهد قرار می‌گرفت. این فیلم‌ها در واقع به نوعی نشان دهنده قدرت رزمی و جنگی متفقین بود. کنسولگری انگلیس معمولاً فیلم‌ها را در سینما فردوسی به نمایش می‌گذاشت. نخستین فیلمی که به نمایش گذاشتند فیلم هدف برای امشب نام داشت. محل‌های خرید بلیط عبارت بودند از سرکنسولگری انگلیس، شرکت نفت انگلیس و ایران، بانک شاهی، قرائتخانه پیروزی.(16)
حتی انگلیسی‌ها برای مکان‌های که سینما نداشت اقدام به راهاندازی سینما سیار کردند. در تابستان 1321 نخستین کامیون سینما سیار وارد مشهد شد، در روستاها اقدام به نمایش فیلم می‌نمودند. از طرف دیگر روس‌ها هم بیکار نبودند با نمایش فیلم‌های متنوع بازار سینما در مشهد داغ نموده بودند. فیلم لنین در اکتبر، یکشنبه ماه مه و ... از فیلم‌های بود که از طرف روس‌ها در سینما دیده به ان مشهد به نمایش گذاشته می‌شدند.
1- قانعی، سعید. دو چهره مرموز. تهران: زریاب. 1377. ص111 ادامه دارد ... غلامرضا آذری خاکستر
| |
|
http://www.ohwm.ir/show.php?id=1983 تمام حقوق اين نشريه متعلق به سايت تاريخ شفاهي ايران [oral-history.ir] است. |
|
