بررسی کارکرد تاریخ شفاهی در زمینه جنگ تحمیلی ایران و عراق نشان دهنده استفاده از آن در قالب‏های زیر است:

عمومی‏ترین روش برای ضبط خاطرات جنگ
ابزاری برای بیان عملکردها و کارکردهای گروهی در جنگ
وسیله‏ای برای شخصی‏سازی تاریخ جنگ از دریچه نگاه افراد
ابزاری برای انتشار یافته‏های جنگ در جامعه

مهمترین کارکرد تاریخ شفاهی در زمینه‏های ذکر شده، بیان ناگفته‏های جنگ و ابزاری برای جمع‏آوری اطلاعاتی است که در جای دیگر گفته نشده‏اند یا مجالی برای ثبت آن‏ها نبوده است. حاصل این فعالیت‏ها، «فرآیند تبیین» در تاریخ شفاهی جنگ است که بیانگر ارزش اولیه تاریخ شفاهی به عنوان ابزار موثر برای بیان واقعیات در جنگ است. به نظر می‏رسد بعد از گذشت دو دهه فعالیت در این زمینه و انجام هزاران ساعت مصاحبه و چاپ صدها کتاب، باید نگرش‏های دیگری در تاریخ شفاهی جنگ به کار برده شود و این مساله‏ای است که می‏توان از آن به «ارزش افزوده در تاریخ شفاهی» یاد کرد.

تحلیل و چالش در تاریخ جنگ با استفاده از تاریخ شفاهی موضوعی است که کمتر به آن پرداخته شده است. سال‏هاست که شفاهی‏کاران در دنیا از تاریخ شفاهی نه صرفاً به عنوان ابزار جمع‏آوری اطلاعات، بلکه وسیله‏ای برای به چالش کشیدن داشته‏های قبلی و تحلیلی بر وقایع تاریخی، به منظور تولید اطلاعات جدید با توجه به نیاز هر دوره تاریخی، استفاده می‏کنند. این امر باعث بازتعریف برخی مفاهیم جنگ و بازکاوی زوایایی می‏گردد که به هر دلیل مورد چشم‏پوشی واقع شده‏اند.

واقعیت این است که نیازهای تاریخی هر جامعه در دوره‏های مختلف، با توجه به خواست‏ها و شرایط همان دوره متفاوت است و انعطاف‏پذیری در شکل و نوع ارائه هر واقعیت تاریخی، از جمله جنگ، می‏تواند به پویایی آن کمک نماید؛ مسأله‏ای که از آن به «حیات یک واقعه در تاریخ» یاد می‏شود. در طول تاریخ این کشور، حوادث ریز و درشت زیادی اتفاق افتاده که فقط برخی از آن‏ها در حافظه تاریخی این مردم ثبت شده‏اند. بخواهیم یا نخواهیم، همانطور که تاریخ نشان داده، با گذشت زمان، بسیاری از موضوعات، آگاهانه یا ناآگاهانه، قلب ماهیت داده و تعاریف جدیدی از آن‏ها به تناسب هر دوره ارائه می‏شود. جنگ هم به عنوان واقعه‏ای انکارناپذیر جزئی از زندگی مردم ایران در یک دوره تاریخی است و در حافظه تاریخی مردم ایران برای همیشه باقی خواهد ماند. اما باید توجه داشته باشیم هر نسلی تاریخ خود را دارد و اجباری هم در پذیرش نظریات نسل‏های قبل ندارد. بجاست تا با استفاده از تاریخ شفاهی به عنوان ابزاری برای تحلیل و چالش، به باز تولید و انتقاد در زمینه‏های قبلاً کار شده تاریخ جنگ نیز پرداخته شود تا زمینه برای نگاه سازنده به آینده تاریخ آن فراهم گردد.

دکتر ابوالفضل حسن‏آبادی
مدیریت امور اسناد و مطبوعات