چهارده سال صدرنشين نفت بودن از سوی منوچهر اقبال و صنعتي را خوب يا بد هدايت كردن زمان كمي نيست. قدماي اين  قوم كه سالها از نزديك در يك محيط كاري به دركش نشسته بودند، از او خاطرات مختلفی نقل مي‌كردند. از نگاه نگارنده، بيش و كم خاطراتي از او نقل مجالس بود؛ بيشتر به نيكي از او ياد مي‌شد. اما به عكس، آنچه كه در لابه لاي صفحات كتاب‌هاي سياسي به چشم مي‌خورد، كمابيش با اين گفته‌ها تفاوت داشت. آنچنان كه انتظار مي‌رفت از صفات نيك و پسنديده كه در زبان محاوره‌اي همكاران اداري نقش مي‌بست، خبري نبود؛ تصويري كه در كتاب‌ها از شخصيتش در كسوت مسئوليت سياسي نشان داده مي‌شد، بيشتر به تلخي و تيرگي مي‌زد.

تلاش احمد راسخي لنگرودي (1) در این نوشتار تماماً بر آن است وقایع به نوعی مرتبط با این شخصیت را بازشناسد و نقش و جایگاه وی را در رویدادهای سیاسی، اجتماعی آن روزگار نشان دهد. طی این مسیر با دشوارهایی همراه بود؛ فقدان دست نوشته‌هایی از اقبال که گویای خاطرات او باشد، فقدان کتابی جامع و مستقل در معرفی شخصیت و زندگی وی و نیز عدم دسترسی به اطرافیان نزدیک که با او مدت‌ها مراوده داشته‌اند، از جمله آنها بود. منابع مطالعاتی زیادی در این مسیر به کمک نویسنده کتاب آمد و خاطرات فراوانی از شخصیت‌های سیاسی و اجتماعی آن دوران را مرور  نموده است. نگارنده داعیه آن را ندارد که کاری تمام و کمال عرضه داشته است و تنها خواسته است در جایی کنجکاوی خود را دنبال کرده باشد.

از دیدگاه نگارنده، حامیان اقبال او را به پاره‌ای اوصاف مثبت می‌ستایند؛ می‌گویند با مرام بود، مردم‌دار، خاکی و بی‌آلایش و درویش بود. از تندی و خشونت دوری می‌گزید و در نگاه دیگران دوست جلوه می‌کرد.(2) صبح خیلی زود به اداره می‌آمد. در اتاقش به روی همه باز بود؛ کارگر و کارمند، رئیس و مرئوس فرقی نمی‌کرد، همگان می‌توانستند در طرح بخشی از مشکلات خود وقتی از او بگیرند و از نزدیک با او دیدار داشته باشند. می‌گویند کسی ناامید به دفتر کارش نمی‌رفت و ناخرسند بر نمی‌گشت. ممکن نبود کسی پس از دیدار با او همچنان مشکلی بردوش خود احساس کند. حیله‌گری و تزویر و دورویی و دورنگی که از آیین مردی و مردانگی به دور است، در او وجود نداشت، ساده و بی‌آلایش بود، اهل صراحت بود، بی‌پرده سخن می‌گفت. اهل مشروب قمار و سیگار و هیچ اعتیادی نبود و زندگی سالمی را از این جهات برای خود تجربه کرده بود. در دوران قدرت، از نظر مالی خوش نام بود و به رغم تصدی مشاغل عالی برخلاف دیگر کسان، فساد مالی نداشت.(3)

اما مخالفینش او را شخصیتی سخیف و نامنزه توصیف می‌کنند و او را نه درخور ستودن که بسیار درخور ملامت و سرزنش به شمار می‌آورند. می‌گویند: «بی‌اندازه جاه‌طلب و مقام دوست بود. حب و مقام و جاه از سیمای او می‌درخشید. از فرط جاه‌طلبی رشته تخصصی خود را که می‌توانست در خدمت درمان بیماران قرار گیرید به کناری نهاد و برسریر قدرت جای گرفت. بسیار می‌کوشید بر مسندهای بالا و چشم‌ پرکن مملکتی دست یابد و در این راه هیچ ترتیبی و آدابی نمی‌جست؛ حتی از نوکر صفتی دربرابر مقامات ابایی نداشت. شیدای مدال و نشان شاهنشاهی بود و در این راه حد و مرزی نمی‌شناخت. به انواع و اقسام مدال و نشان شاهنشاهی می‌بالید. سلطنت‌طلبی وفادار و اهل بند و بست‌های سیاسی بود. مهره مسلم و بی‌اختیار دربار بود و به غلامی جان نثار شاه و چاکری خانه زاد اعلیحضرت بسیار افتخار و مباهات می‌کرد. می‌گویند هیچ ابتکاری نداشت، ضعف نفس داشت. مطیع‌ترین و متملق‌ترین نخست وزیر دوران سلطنت محمدرضا شاه بود. همواره سرسپرده شاه و در نزد وی بی‌اراده مطلق بود. در مواضع سیاسی به انگلیس متمایل بود و در خط و ربط‌های سیاسی شخصیتی انگلیسی نشان می‌داد.» (4)

اما كدام از اين توصيفات دوگانه راه به حقيقت دارد؟ اقبال واقعي كه بود و چه كرد؟ او بالاخره جاه‌طلب و غلام خانه‏زاد بود یا مردم‌دار و دستگیر نیازمندان؟ آزادمرد بود یا مستبد و سرکوبگر؟ خوش نام بود یا بدنام؟ نگارنده کتاب منوچهر اقبال را چنین توصیف نموده است: «وي تا سال 1356، به مدت 14 سال رئيس شركت نفت بود، اما پيش از آن با قوام‌السلطنه در زمان نخست‌وزيري‌اش ارتباطي قوي گرفت و در كابينه‌اش به وزارت رسيد و پس از آن نيز به دليل آشنايي با اشرف پهلوي به دربار راه يافت و چند بار ديگر به وزارت رسيد. از آن پس ارتباطش با شاه قوي شد و از سال‌هاي 1336 تا 1339 به مقام نخست‌وزيري رسيد. او با رقبايي نظير «علم» درگير شد كه اتفاقاتي را برايش به دنبال آورد. اقبال به دنبال اين اتفاقات به فرانسه كه زماني محل تحصيل وي بود، رفت و پس از مدتي به ايران آمد و به رياست شركت نفت رسيد. او حاضر مي‌شد براي رسيدن به خواست‌هايش هر هزينه‌اي را پرداخت كند و حتي از ارزش شخصيتي‌اش بكاهد. او نخستين فردي بود كه در نامه‌هايش خودش را «جان‌نثار» شاه قلمداد كرد و به اين طريق اين نوع از ادبيات را در خطاب قراردادن شاه رايج كرد. البته اين موضوع سبب آزردگي برخي از درباريان نيز شد.(5)

نزدیکی اقبال به مقام سلطنت و احراز کرسی صدارت، حسادت و دشمنی رقیب بلامنازع او اسدالله علم یار و محرم اسرار شاه را برانگیخت؛ کسی که شاه را سایه خداوندی و مأمور انجام خواسته‌های یزدان می‌دانست. اسدالله علم در نقش یک رقیب، خود شخصاً و یا از طریق عواملش نقاط ضعف از جمله موضوعی بی‌کفایتی اقبال را به انحاء مختلف به سفارت‌های آمریکا و انگلیس  القاء می‌کرد. علم از یاران نزدیک و تملق‌گوی شاه هرجا که موقعیتی می‌یافت موجبات ناامنی اقبال را فراهم می‌آورد. دشمنی وی با اقبال آن چنان با توطئه و دسیسه چینی ماهرانه درآمیخته بود که نهایتاً اقبال را پس از طی فراز و نشیب‌های بسیار، از میدان سیاست به در کرد و از چشم شاه انداخت. البته اقبال نیز متقابلاً دشمنی علم را در دل داشت و با استفاده از قدرت خود مانع از ترکتازی‌های رقیب خود می‌شد.

نگارنده در بخش پایانی کتاب با عنوان «عتاب شاهانه» مرگ اقبال را مورد توجه قرار داده و از قول آنتونی پارسونز (6) نتیجه‌گیری نموده است: «برای شاه مرگ دو تن از نزدیکترین و برجسته‌ترین دوستان و مشاورانش در آستانه طوفانی که نزدیک می‌شد. فاجعه بزرگی بود. اگر علم و اقبال در سال بحرانی که در پیش بود زنده می‏ماندند، شاید می‏توانستند شاه را در رهایی از گردابی که در آن گرفتار شده بود نجات دهند چون شاه از میان رجال ایرانی به این دو تن بیش از همه اعتماد داشت و به نظرات و پیشنهادهای آنان بیش از دیگران ترتیب اثر می‌داد».(7)

اين كتاب 352 صفحه‌ای در 6 فصل زندگي سياسي دكتر منوچهر اقبال را از كودكي تا واپسين دم حيات  مورد كنكاش قرار داده است. عناوين فصل‌هاي كتاب عبارتند از: «توصيفات دوگانه»، «خاندان»، «در كسوت وزارت»، «بر سرير صدارت»، «صدرنشين نفت»، «واپسين دم». بخش انتهايي كتاب نیز به گاهشمار مدال‌ها و نشان‌های اقبال، عضویت در سازمان‌ها، منابع و مآخذ، اسناد و بیست و هشت تصوير اقبال اختصاص دارد.

پانوشت:
1- احمد راسخي لنگرودي دارای تألیفات زیادی است که مهم‏ترین آنها عبارت است: «از نفت و قلم، افق‌هاي ناكجاآباد: سيري انتقادي در مدينه‌هاي فاضله، كتاب طنزهای نفتی، غرب و قومیت: درآمدی بر سیطره قومیت و نژادگرایی بر اندیشه‏های مغرب زمین، موج نفت: تاریخ نفت ایران از امتیاز تا قرارداد، مردان نفت: زندگینامه نخستین شخصیت های تاریخ جهان نفت، اندیشه و سیاست، عبارات در ادارات، در شعاع انس: سفرنامه حج و شریعتی از شک تا یقین (مجموعه مقالات).
2- خاطرات ابوالحسن ابتهاج، انتشارات علمی، 1371 جلد اول، ص 431.
3- ص 17-19.
4- ص 21-23.
5- در جست‌وجوي شخصيتي دوگانه، خبرگزاری کتاب 24 آذر 1388.
6-  آنتونی پارسونز (Anthony Parsons) دیپلمات انگلیسی از سال 1974 الی 1979 سفیر انگلیس در ایران بود. وی پنج روز پس از خروج محمدرضا پهلوی از ایران به لندن بازگشت و تا سال 1982  ریاست هیئت نمایندگی انگلستان در سازمان ملل متحد را بر عهده گرفت. وی در این سمت با موضوعات مرتبط با ایران از جمله تسخیر سفارت آمریکا در تهران و جنگ عراق علیه ایران سر و کار داشت. آخرین سمت اجرایی وی مشاور مخصوص خانم مارگارت تاچر نخست وزیر اسبق در امور خارجی بود . وی در سال 1982  بازنشسته شد.
7-خاطرات دو سفیر، ویلیام سولیوان و سرآنتونی پارسونز، ترجمه محمود طلوعی، انتشارات علم، چاپ اول، ص 331.

محمود فاضلی