ادبیات جنگ اگر چه گونه تازه‌ای نیست و در همه جهان سابقه‌ای طولانی دارد، در ایران ویژگی‌های خاص خود را دارد. بیشتر نویسندگان این‌ گونه ادبی، از دل جنگ برآمده‌اند و با خاطره‌نویسی آغاز کرده‌اند. نویسندگان دیگر نیز با توجه به ضرورت‌ها، ویژگی‌ها و محدودیت‌های خاص تجربه جنگ ایران، از آنچه غربی‌ها می‌نویسند پیروی نکرده، داستان خود را نوشته‌اند. نتیجه اینکه ادبیات جنگ، مستقل از آنچه در جهان روی داده، در ایران راه خود را رفته و حالا پس از 30 سال، به ‌گونه‌ای مستقل تبدیل شده است. این‌ گونه تازه، برای تبدیل شدن به یک جریان یا مکتب، به قدر کفایت فرصت داشته است، اما به دلایلی که نیاز به بررسی‌های جدی دارد، هنوز در ابتدای راه است.

با این حال و شاید برای رسیدن به یک ساختار منسجم و نظریه‌ای، حالا زمان مناسبی برای بیرون کشیدن ویژگی‌های یک مکتب از دل این‌ گونه ادبی است؛ کاری که بر عهده منتقدان و پژوهشگران و نظریه‌پردازان ادبی است و البته در ایران، درست در همین نقطه، کار می‌لنگد. اینجا تقریبا هیچ نظریه‌پرداز جدی در حوزه ادبیات وجود ندارد و همه آنها که حال و حوصله و پشتکار لازم برای انجام کارهای پژوهشی را دارند، تنها در حد توصیف یا بیان تاریخ باقی می‌مانند و کار به بیرون کشیدن ویژگی‌های مشترک و جنبه‌های سبک‌شناختی آثار نمی‌رسد. نتیجه آنکه با وجود مسیر قابل توجه ادبیات جنگ در طول این 30سال و با وجود خلق آثار بسیار در این حوزه، هنوز هیچ شناخت روشنی از آنچه روی داده است، نداریم.

در عین حال، البته کارهای پژوهشی توصیفی و از نوع گردآوری، انجام می‌گیرد که آن نیز معمولا با نظارت یا حمایت و دخالت مستقیم نهادهای دولتی است و معمولا اهداف ویژه‌ای را دنبال می‌کند. یکی از این کارها، کتاب دوجلدی و حجیم «مقوله‌ها و مقاله‌ها» است که به تازگی از سوی بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس با همکاری خانه کتاب منتشر شده است. این کتاب حاصل تلاش محمدقاسم فروغی جهرمی برای بررسی ادبیات دفاع‌مقدس در 4گونه خاطره، شعر، داستان و زندگینامه داستانی است؛ یعنی 4شکل اصلی از ادبیات جنگ. این کتاب البته همچنان که از نامش نیز پیداست، رویکرد تحلیل‌گرانه یا تلاش برای رسیدن به وجوه مشترک ندارد، بلکه اصولا مجموعه‌ای است از مقاله‌ها و نشست‌هایی که به جنبه‌های مختلف ادبیات دفاع مقدس می‌پردازند.

با این حال مولف یا دست‌اندرکاران انتشار کتاب به این نکته توجه داشته‌اند که یکی از اصلی‌ترین نقاط خلأ در ادبیات امروز جنگ، نبود همین برداشت تئوریک از دل آثار است، چرا که برای متن پشت جلد اول، بخشی از سخنان علیرضا کمری در یکی از نشست‌ها را برگزیده‌اند که به همین موضوع اشاره دارد: «یکی از مشکلات ادبیات جنگ (دفاع مقدس) این است که به حوزه‌های معرفت‌شناسی ورود نمی‌کنیم؛ حتی بحث‌هایی که دوستان دانشگاهی در آن شرکت می‌کنند، اینچنین از آب درنمی‌آید. به‌شخصه در طول سال 10 تا 15نشست با افراد دانشگاهی و مراکز دانشجویی دارم که می‌بینم اغلب یا گرفتار حرف‌های دنیای ترجمه و اسیر نهضت ترجمه‌اند یا به سراغ دنیای صرف سنت می‌روند. بنابراین تفقه و اجتهادی در سخنان‌شان نیست و گرفتار قضایایی تکراری و تلخند...».

مجموعه دو جلدی مقوله‌ها و مقاله‌ها حدود 1500 صفحه است. در جلد نخست این کتاب که 200 صفحه کمتر از جلد دوم و 650 صفحه است، موضوع خاطره و شعر مورد توجه قرار گرفته و در جلد دوم، داستان و زندگینامه داستانی. این اختلاف حجم پیش از هر چیز نشان‌دهنده توجه بیشتر مولف کتاب به موضوع داستان در مقابل شعر و خاطره است که البته کاملا طبیعی به‌نظر می‌رسد. ادبیات جنگ هر چه پخته‌تر و عمیق‌تر می‌شود، گرایش بیشتری به ادبیات داستانی پیدا می‌کند و به‌طور طبیعی هر چه از سال‌های دفاع مقدس فاصله بیشتری می‌گیریم، ادبیات آن نیز عمیق‌تر و پخته‌تر می‌شود.

همان‌طور که اشاره شد، جلد اول مقوله‌ها و مقاله‌ها به دو بخش خاطره و شعر تقسیم می‌شود. در بخش اول، 9 مقاله و نشست به بررسی جنبه‌های گوناگون خاطره در دفاع مقدس پرداخته‌اند. علیرضا کمری، سیدقاسم یاحسینی، شمسی خسروی، محسن کاظمی، معصومه رامهرمزی و سیدمحمد میرکاظمی، 6 مقاله اصلی این بخش را درباره روایت‌شناسی خاطره، تاریخ شفاهی، نقد در خاطره‌نویسی، عوامل مؤثر بر مصاحبه، جایگاه زنان و تاریخ شفاهی از منظر همسانی در زبان و گفتار نوشته‌اند.

اما یکی از ویژگی‌های قابل توجه و متمایز کتاب، نقد مقالات خود کتاب است. از بین این 6 مقاله، برای بررسی و نقد 2 مقاله کمری و رامهرمزی یعنی «درآمدی بر مطالعه نشانه‌شناختی روایت» و «زن و جنگ»، 2نشست با حضور فروغی، نویسنده و 2کارشناس برگزار شده و متن هر یک نیز پس از خود مقاله در کتاب آمده است. علاوه بر این، در پایان این بخش، مهدی فراهانی نیز مقاله‌ای نوشته و هر 6 مقاله را به‌طور گذرا، بررسی کرده است. این الگو در 3 بخش دیگر کتاب نیز رعایت شده است.

بخش دوم جلد نخست که به شعر می‌پردازد، مجموعه‌ای از 12مقاله و نشست درباره شعر دفاع مقدس است؛ مقاله‌هایی از سیداحمد نادمی (تعریف شعر دفاع مقدس)، ضیاءالدین ترابی (تعریف و تبصره)، زهیر توکلی (2مقاله: تطورات شعر دفاع مقدس در تعامل با نهاد قدرت و مسئله سفارش در شعر)، رضا اسماعیلی (سیر تکوینی)، غلامرضا کافی (ویژگی‌های مشترک شعر مقاومت در جهان)، محمدعلی آقامیرزایی (درون‌مایه اشعار)، خلیل عمرانی (اسطوره، الگو و نماد در شعر نصرالله مردانی) و حمیدرضا شکارسری (2مقاله: قالب‌های شعر دفاع مقدس و مخاطب‌شناسی). نقد پایانی مقاله‌های این بخش را نیز قربان ولیئی نوشته است. در این بخش شاید بنا بر محدودیت‌های حجمی، تنها یک نشست قرار گرفته است که به‌ بررسی مقاله اول زهیر توکلی یعنی تطورات شعر دفاع مقدس در تعامل با نهاد قدرت می‌پردازد.

همان‌طور که گفته شد، جلد دوم مقوله‌ها و مقاله‌ها 200صفحه از جلد نخست حجیم‌تر است و این یعنی تعداد مقاله‌ها و نشست‌های مرتبط با داستان و زندگینامه داستانی، بیشتر است. در بخش داستان، 18مقاله و نشست و در بخش زندگینامه داستانی، 8 مقاله و نشست کنار هم قرار گرفته‌اند. محمدرضا سرشار، علی‌اصغر شیرزادی، کامران پارسی‌نژاد، محمد حنیف، رضا نجفی، بلقیس سلیمانی، کاوه بهمن، محمدعلی آقامیرزایی، مهناز باقری، حسین بکایی، مهدی کاموس و عرفان نظرآهاری نویسندگان مقاله‌های بخش داستان هستند که علاوه بر داستان جنگ در ایران، به این ‌گونه ادبی در جهان نیز می‌پردازند، همین طور داستان دفاع مقدس برای کودک و نوجوان. نقد آخر این بخش نیز به قلم حسینعلی قبادی است. در بخش زندگینامه داستانی کتاب، نصرت‌الله محمودزاده، اکبر صحرایی، عزت‌الله الوندی، مرجان فولادوند و سیدمحمد میرکاظمی نویسندگان مقالاتند و مهدی کاموس، نقد آخر را بر مقالات این بخش نوشته است.

کامران محمدی

منبع: روزنامه همشهری شنبه 18 دی 1389 - کتاب > نقد