گردونه روزگار، گفت و شنود با دکتر شیرین بیانی

گردونه روزگار
گفت و شنود با دکتر شیرین بیانی
کریم فیضی
انتشارات: اطلاعات
نوبت اول: 1392
قیمت: 20 هزار تومان

در میان استادان معاصر کمتر کسی را می‌توان یافت که پایگاه علمی خانم دکتر شیرین بیانی را داشته باشد. (1) کتاب «گردونه روزگار» شرح و تفسیر زندگی، سوانح و تلاش‌های یک استاد تاریخ است. این کتاب گفتگو کریم فیضی روزنامه‌نگار و محقق روزنامه اطلاعات با خانم دکتر شیرین بیانی همسر دکتر اسلامی ندوشن است. موضوع این کتاب زندگی علمی و عملی خانم بیانی استاد دانشگاه تهران است؛ بانویی دانشمند که بررسی زمینه‌های خانوادگی، تربیتی، علمی، عملی و اخلاقی و فکری‌اش بی‌گمان محتاج بررسی‌های چندگانه است.

این کتاب ﺩﺭﺑﺎﺭﻩ ﺯﻧﺪگی، ﺗﺎﺭﻳﺦ، ﮔﺬﺷﺘﻪ، ﺁﻳﻨﺪﻩ، ﺭﻭﺍﺑﻂ ﻭ ﻣﻨﺎﺳﺒﺎﺕ ﺍﻧﺴﺎنی، ﺯﻥ ﻭ ﻣﺮﺩ، ﻳﺎﺩ ﺳﻔﺮ ﻛﺮﺩﮔﺎﻥ، ﺩﺭﺑﺎﺭﻩ ﺧﻴﺎﻡ ﻧﻴﺸﺎﺑﻮﺭی، ﻋﺸﻖ، ﺟﻬﺎﻥ ﺟﺪﻳﺪ ﻭ ﭼﻨﺪ ﻭ ﭼﻮﻥ ﻋﻠﻢ ﻭ ﺩﺍﻧﺸﮕﺎﻩ ﺻﻮﺭﺕ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻭ ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﺁﻣﺪﻩ ﺍﺳﺖ. ﺑﺨﺶ ﺩﻭﻡ ﻛﺘﺎﺏ، ﺷــﺎﻣﻞ ﺧﺎﻃﺮﺍﺕ ﺩﻛﺘــﺮ ﺑﻴﺎنی ﺍﺯ ﺩﻭﺭﺍﻥ ﻛﻮﺩکی،  ﻧﻮﺟﻮانی ﻭ ﺟﻮانی ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺻﻮﺭﺕ ﺩﺍﺳﺘانی ﻭ ﻣﺴﺘﻨﺪ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ ﺍﺳﺖ. ﺩﺭ ﭘﺎﻳﺎﻥ ﻧﻴﺰ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺘﺎﺏ «ﺷﺎﻫﺰﺍﺩﻩ ﻛﻮﭼﻮﻟﻮ» ﺁﻣﺪﻩ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﺩﺭ ﺩﻫﻪ 40 ﺻﻮﺭﺕ ﮔﺮﻓﺘﻪ، ﺍﻣﺎ ﺗﺎ ﺍﻣﺮﻭﺯ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻧﺸﺪﻩ ﺑﻮﺩ.

دکتر شیرین بیانی، همسر محمدعلی اسلامی ندوشن (2) متولد سال 1317 است. دوران كودكي شيرين بياني در بهترين و آرام ترين شرايط ممكن خانوادگي سپري گرديد. افراد خانواده همه فرهنگي، اهل ذوق و هنر و داراي تاليفات متعدد بوده‌اند، كه اين شرايط خانوادگي نيز در سوق دادن او بسوي دانش و دانشگاه تاثير بسياري داشته است. شيرين بياني در اين باره مي‌گويد: «يكي از بهترين خاطرات كودكي‌ام، در هفت سالگي همراه خواهرم در حياط خانه به بازي مشغول بودم. پدرم با كيفي و بغلي پر از كتاب از دانشگاه به خانه بازگشت. من به سوي او دويدم و سلام كردم. او مرا در ميان كتاب‏ها در آغوش گرفت و بوسيد. من در آن لحظه با خود گفتم: «من هم استاد دانشگاه مي‌شوم و هر روز با بغلي و كيفي پر از كتاب به خانه باز مي‌گردم. من مانند پدرم تاريخ خواهم خواند و مانند او استاد خواهم شد»، و چنين هم شد. من از هفت سالگي در آغوش پدر راه زندگي‌ام را يافتم و با راهنمايي‌هاي مادر، پدر و مادر بزرگ و پدر بزرگم، همه ارزنده و انسان ساز بودند، بدون كوچكترين ترديد و تزلزل تاكنون همين را ادامه دادم.»
شيرين بياني تحصيلات ابتدايي را در مدرسه منوچهري و متوسطه را در دبيرستان‌هاي ژاندارك و انوشيروان دادگر به انجام رسانيد. مهم‏ترين وقايع دوران تحصيل شيرين بياني، نصب مجسمه ملك‏المتكلمين نياي مادري وی در ميدان «حسن آباد» بود كه نام اين ميدان به ميدان «ملك المتكلمين» تغيير يافت. همچنين خاطره ديگر خانم بياني، شاگرد اول شدن در كلاس ششم ادبي در مدرسه انوشيروان دادگر و كل دبيرستان‌هاي تهران بود.

شيرين از ابتدا تا انتهاي دوران تحصيل در علم رياضي ضعيف و در ادبيات قوي بود. خاطرات تلخ او گاه در كلاس‌هاي رياضي است و خاطرات شيرين از كلاس‌هاي ادبي، كه سرانجام نيز در رشته ادبي شاگرد اول بود. يكي از خاطرات جالب شيرين در كلاس‌هاي است كه معلمان او را بسيار با فراست و هوشيار مي‌دانستند و احترام خاصي برايش قائل بودند در حاليكه معلمان رياضي، با وجود نامي كه در دبيرستان داشت، و همه او را مي‌شناختند، چندان توجهي به او نداشتند که البته حق هم داشتند. و در حين تحصيل در دانشگاه به دليل استادي پدر، همه او را مي‌شناختند و بهمين دليل شيرين مي‌بايست خوب درس بخواند و خوب رفتار كند كه چنين هم مي‌كرد.

شیرین بیانی که برای ورود به دانشگاه «رشته تاریخ» را انتخاب می‌کند، علاقه خود را به این رشته چنین توضیح می‌دهد: «من تاریخ را دوست داشتم و در این راه به هیچ وجه با کار سخت یا اشکالی روبرو نبودم. در سخنرانی‌هایی که در کلاس‌ها برعهده ما بود همیشه توفیق نصیبم بود. چون از روی علاقه به تاریخ، جستجو و مطالعه می‌کردم و کار را به هر ترتیب ممکن به پیش می‌بردم. دوره دانشگاه جدای از درس و معلومات درسی، زمان تجربه اندوزی است، چه از جهت سیاسی و چه از جهت اجتماعی و فرهنگی. سال‌های 1336 تا 1339 که من به دانشگاه می‌رفتم، گاه تپش‌های سیاسی نهان را احساس می‌کردم و همواره چپ و راست با یکدیگر در تعارض بودند؛ ولی در مجموع، ایران رو به جلو داشت. دانشگاه محل بررسی و شناخت این زندگی دراز و تجربه اندوزی است و در راه دانش باید کوشش بسیار کرد و حتی سختی‌هایی را تحمل کرد».

در دانشكده ادبيات و علوم انساني دانشگاه تهران و در دوران تحصيل دانشگاهي، شاگرد اول بود. در سال 1339 موفق به اخذ درجه ليسانس از آن دانشگاه شد. در همان سال براي ادامه تحصيل به كشور فرانسه رفت و در سال 1341 در دانشگاه سوربن پاريس در رشته دكتراي تاريخ تحصيل و موفق به اخذ درجه دكتراي تاريخ با درجه «بسيار عالي» گرديد.

کتاب سه‌جلدی «دین و دولت در ایران عهد مغول» او برنده جایزه کتاب سال در سال 1370 شده است. در میان شگفتی‌های زندگی بانو شیرین بیانی دو چیز از همه جالب‌تر است: یکی رسیدن او به مرتبه استادی دانشگاه در کمتر از 26 سالگی و دیگری دست به قلم شدن اوست برای نوشتن، که نخستین بار با ترجمه مجموعه داستان‌های کودکانه از زبان فرانسوی به فارسی صورت می‌گیرد، آن هم زمانی که 14 سال بیشتر نداشت. بدین‌ترتیب، شیرین بیانی، احتمالاً نخستین مترجم زیر 15 ساله ایران است.

وقتی نخستین کتاب ترجمه او با مقدمه دکتر پرویز ناتل خانلری چاپ شد، اظهار امیدواری خانلری مبنی بر اینکه این دوشیزه روزی یکی از بزرگترین نویسنده‌های ایران خواهد شد، چندان منطقی به نظر نمی‌رسید و می‌توانست بر یکی از معانی مرسوم و متعارف تعارف حمل شود، ولی این اتفاق افتاد و شیرین بیانی پس از پایان بردن تحصیلات خویش، نوشتن را کنار ننهاد و بیانی فرصت‌هایی که به دست آورد، به قلم روی آورد.

شیرین بیانی نخست، رساله ختم تحصیل خویش را که به زبان فرانسه نوشته بود، به فارسی ترجمه کرد و به چاپ سپرد. کتاب نظام اجتماعی مغول (تالیف ولادیمیر تسف) را ترجمه کرد و در دی ماه 1345 با نگارش مقدمه‌ای کوتاه این کتاب را نیز به چاپ رساند. از دیگر ترجمه‌های دکتر شیرین بیانی می‌توان به کتاب «چنگیز خان» تالیف ودلایمیر تسف اشاره کرد که البته از متن روسی صورت نگرفته، بلکه از روی متن ترجمه شده به فرانسوی به فارسی برگردانده شده است. وی کتاب چنگیزخان را یکی از تحقیقات عمده و با ارزشی می‌شناساند که اکنون در باره چنگیزخان انجام گرفته است. از توضیحات بعدی مترجم دانسته می‌شود که این کتاب با گذشت بیش از نیم قرن از تالیف شدنش، همچنان معتبر است. 

با اینکه نوه ملک‏المتکلمین بودن می‌توانست او را به ورطه‌ اجتماعی-سیاسی سوق دهد، او هیچ‌گاه از ساحت علم خارج نشد و به گواه کارنامه درخشانش، در زنجیره‌ای از عالمان و دانشوران که همگی استاد دانشگاه تهران بودند (از پدر و مادرش تا عمو و خواهر و همسرش دکتر اسلامی ندوشن) تک حلقه ناب و درخشانی است که در ادامه بانوان روشن‌بین مشرق زمین قرار می‌گیرد.

وی مهم‌ترین کار یک مورخ در شرایط کنونی را چنین برمی‌شمارد: «امروزه کار مورخ بسیار سخت‌تر از گذشته شده، زیرا ما در مقطعی از تاریخ بسر می‌بریم که همه چیز به سرعت در حال تغییر و دگرگونی است. یا به تعبیر دیگر، گاه ما از زمان جا می‌مانیم؛ یعنی زمان از ما جلو می‌زند؛ ولی در ضمن وسائل بیشتری برای پژوهش در اختیار ماست. از یک سو باید شتاب داشت که از وقایع عقب نماند و از سوی دیگر به این  دلیل همه (از پیر و جوان و هر گروه صنفی) به تاریخ روی آورده‌اند تا از ورای گذشته، حال و آینده را دریابند و شگرد تاریخ دقیقا در همین جویندگی است، به آنان جواب صحیح داد و مشکلشان را حل کرد».(3)

وی از استادان دانشگاه تهران است که علاوه بر تدریس، به سفرهایی در قاره‌های آسیا،‌ اروپا و آمریکا رفته و ماحصل این سفرها با تألیف کتاب‌های تاریخ‌شناسی گردآوری شده است. شيرين بياني به اخذ متجاوز از ده لوح تقدير از مراكز علمي - فرهنگي و دانشگاهي نائل آمده است. مهمترين آنها لوح تقدير از انجمن آثار و مفاخر فرهنگي ايران مي‌باشد در سال 1382 و همچنين لوح‌هاي تقديري بمناسبت انتخاب كتاب «دين و دولت در ايران عهد مغول» تاليف وي به عنوان كتاب نمونه سال جمهوري اسلامي ايران در سال (دوره پانزدهم كتاب سال1375) لوح تقدير براي انتخاب كتاب او به عنوان كتاب سال دانشگاه تهران در رشته علوم انساني در سال 1375 است.

بخش اول کتاب 680 صفحه‌ای «گردونه روزگار» با عنوان«گفت‌وگوها» به موضوعاتی همچون: «از خانه به جهان، کودکی و نوجوانی، از کودکی تا تاریخ، بانویی؛ مصداق نامش، دولت جاوید یافت هر که نکونام زیست، دکتر مهدی بیانی و هنر خوشنویسی، دانشگاه و تاریخ، ادامه تحصیل در خارج، بر گِرد نام تاریخ، مردی که ملک‏المتکلمین بود، پزشک؛ در خدمت سیاست، فرهنگ و تاریخ، خاندان میکده، یاد سفرکردگان، درباره سفر، درباره خیام نیشابوری، در دنیای کتاب‌ها، تهران؛ شهری که دوستش می‌دارم، درباره زندگی، عشق و معجزه‌اش و فرجام عشق» اختصاص یافته است. در بخش دوم نیز با عنوان «یادبودهای شیرین» چکیده‌ای از یک زندگی، دوران نوجوانی، دوران جوانی، ادامه دوران جوانی و پس از آن و ترجمه یک کتاب مورد توجه نویسنده بوده است.