پس از پیروزی انقلاب اسلامی و استقرار جمهوری اسلامی، دستگاه دیپلماسی کشور بعد از وقفه‌ای کوتاه و سپس تسلط بر امور، همزمان با برکناری بسیاری از کارمندان و دیپلمات‌های منسوب به رژیم پهلوی ناچار به بهره‌گیری از توان، تجربه و مهارت نسلی از جوانانی می‌شود که آشکار و پنهان در براندازی دودمان پهلوی و استقرار نظام جدید تام تلاش خود را به کار گرفته‌اند. این نسل از جوانان انقلابی به سرعت جذب دستگاه‏های اجرایی و علمی کشوری می‌شوند که به شدت به وجود آنها نیازمند است. نوشتار پیش‌رو خاطرات شفاهی یکی از همین جوانان انقلابی است که سرگذشت زندگی سیاسی‌اش برشی از تاریخ دیپلماسی ایران است.

گفت‌و شنود چهل ساعته تدوین کننده کتاب با آقای ظریف، دیپلمات و سفیر سابق ایران در سازمان ملل، از آن دست تجربه‏هایی است که به راحتی امکان تکرار در آن وجود ندارد. در حوزه مباحث تخصصی حرفه خویش، فردی است که جدی، معتقد، منظم و پیگیر در اصول و ارزش‌های خود جلوه می‌کند. در خلال گفت وگوها از طرح موضوع یا ذکر واقعه‌ای چنان به هیجان می‌آمد و با شوق و ایمان سخن می‌گفت که گویا موضوع مورد بحث، نه صرفاً خاطره‌ای از زمان‌های دور، که به مثابه امر حادث، همین امروز رخ داده است. در خلال این گفتگوها پیش می‌آمد که دردمندانه از ذکر واقعه‌ای که به زعم او موفقیت‌آمیز نبود یا توفیقات در آن کم‌رنگ بود مکدر می‌شد. از شنیدن این که کارگزاران سیاست خارجی از تجربیات و اشتباهات گذشتگان عبرت نمی‌گیرند به خشم می‌آمد و آنجا که سخن از ایران و تمامیت ارضی و موفقیت در دفاع از منافع ملی ایرانیان توسط وی و همکارانش می‌شد، با تواضع از یادآوری غرورآمیز آن خاطره شاد می‌گشت. ظریف در خلال این گفتگوها بنا به ضروت با نگاهی آسیب‌شناسانه و انتقادی به بررسی مسائل پرداخته است، بی پروا، گذشته خود و دستگاه دیپلماسی را نقد می‌کرد و از بیان برخی تصورات ناصوابی که در ابتدا به نحوه تعاملات بین‌المللی وجود داشته، احساس نگرانی نمی‌کرد.

 ظریف در خانواده مذهبی سنتی در سال 1338در تهران متولد شد. دبستان و دبیرستان علوی استعداد سخنوری او را شکوفا کرد و درطول دوره دبستان و دبیرستان همیشه شاگرد اول مدرسه بود. به‌رغم خواست خانواده و رسم مدرسه علوی، مانند بسیاری دیگر از محصلان این مجموعه دینی ـ آموزشی به سیاست روی آورد. پیش از پایان تحصیلات دبیرستانی راهی آمریکا شد و پس از اتمام کالج به تحصیل در رشته کامپیوتر پرداخت. در آمریکا به انجمن اسلامی دانشجویان ایرانی شمال آمریکا در برکلی پیوست. پس از پیروزی انقلاب رشته روابط بین‌الملل را برای ادامه تحصیل انتخاب کرد. در همان ایام تحصیل و در اول انقلاب، در کنسولگری ایران در سانفرانسیسکو و سپس به صورت کارمند محلی و بعدها به عنوان دیپلمات فعالیت دیپلماتیک خود را تا مقام سفارت در نمایندگی ایران در سازمان ملل دنبال کرد.(1)

حضور ظریف در سازمان ملل، از وی چهره بین‌المللی ساخته است و حتی یک دهه تصدی معاونت بین‌الملل وزارت خارجه نیز نتوانست ارتباط وی با این مهم‌ترین نهاد بین‌المللی را به طور کامل قطع کند. تلاش‌های وی در جهت اعاده حقوق ایران در دوران جنگ تحمیلی و مذاکرات مربوط به قطعنامه 598، دور اول مذاکرات هسته‌ای با کشورهای غربی، مذاکرات درباره آینده افغانستان و عراق، گفتگوی تمدن‌ها، ریاست بر ده‏ها مسئولیت خرد و کلان بین‌المللی، حضور موثر در جامعه آمریکایی و توان تاثیرگذاری بر افکار عمومی و رسانه‏های این کشور سبب شد که دوست و دشمن از تمجید کنند. تلاش‌های وی در دفاع از اهداف و ارزش‌های نظام جمهوری اسلامی و توانمندی او در اقناع همتایانش بارها مقامات عالی نظام را به تحسین واداشت. اما این واکنش‌ها محدود به مرزهای ایران نمی‌شود. بسیاری از اهالی رسانه و شخصیت‌های بین‌المللی در این کار، خود پیشتاز بودند. تجلیلی باشکوه در روز خداحافظی ایشان در مقر سازمان ملل و ایجاد صف طولانی از ملاقات کنندگان خارجی، شاهدی بر این مدعا است.(2) هنری‌کسینجر در تقدیم کتابش با عنوان «دیپلماسی» به ایشان، اول کتاب می‌نویسد: «تقدیم به دشمن قابل احترامم؛ محمد جواد ظریف».

بررسی کارنامه ظریف و توجه به جنبه‏های مثبت و منفی عملکرد او، نمونه بسیار ارزشمندی برای مطالعه رفتار دیپلمات‌های جمهوری اسلامی در مواجه با جهان خارج در چارچوب مطالعه سیاست خارجی ایران است. خصلت عام و ویژه مناسبات ایران و جهان، گسست‌ها و پیوندهای تاریخی در سیاست خارجی، عنصر ژئوپولتیک و تاثیر آن در قدرت منطقه‌ای ایران، خوانش رویدادهای بین‌المللی، برگفته از آموزش‌های مکتب تشیع؛ تمایز آشکار دیپلمات و دیپلماسی ایرانی در مقایسه با هنجارهای پذیرفته شده جهانی و آیین گفت‌وگوی منحصر به فرد از دیگر نکاتی است که ذهن جستجوگر هر خواننده‌ای را در این کتاب همراه خواهد کرد. گفتگو با ظریف از زمستان 1389 تا بهار 1391 به طول انجامیده است.

جلب موافقت دکتر ظریف برای گفتگو به سادگی امکان پذیر نبود، چرا که ایشان پس از بازگشت از آخرین ماموریت سیاسی‌اش در نیویورک، هیچ گونه مصاحبه یا سخنرانی عمومی را نمی‌پذیرفت و تنها در کلاس‌های درسش از منظر دانشگاهی به تحلیل موضوعات چندجانبه می‌پرداخت. شرط ایشان برای گفتگو وارد نشدن به اسناد محرمانه و اسرار مملکتی بود. این مسئله در بیان خاطرات مربوط به مذاکرات هسته‌ای ایران جدی‏تر خود را نشان می‌داد.

روال گفت وگو چنین بود که چد روز پیش از هر نشستی، به فراخور بحث پیش‌رو، سئوالاتی از پیش آماده و طراحی شده است. تدوین کننده کتاب کوشیده است گفت وگو، خود مسیرش را بیابد، گاه دامنه مباحث، حواشی‌ای را با خود به همراه می‌آورد که بنا به اصرار تدوین کننده، ظریف برای لحظاتی از مسیر اصلی گفت وگو فاصله می‌گرفتند. گفت وگو از دو بخش«بیان رخدادها و خاطرات با درون مایه‌ای آسیب شناسانه» و «مباحث مرتبط نظری درحوزه دانش روابط بین‌الملل و سیاست خارجی» با تاکید بر تخصص دانشگاهی ظریف تشکیل شده است.

مصاحبه محمدمهدی راجی با دکتر ظریف که اینک به صورت کتاب منتشر شده است بیوگرافی کاملی به حساب می‌آید که زیر و بم زندگی شخصی، سیاسی و فعالیت‌های  این دیپلمات برجسته را مورد توجه قرار داده است. مباحث این کتاب 368 صفحه‌ای به دلیل قرار گرفتن بر بستر پرفراز و فرود سیاست خارجی ایران و نیز بازخوانی صادقانه کامیابی‌ها و ناکامی‌های ظریف در جایگاه دانش و تجربه وی می‌تواند برای علاقه‌مندان به سیاست خارجی ایران جذاب باشد.

ظريف كه در كارنامه خود پنج سال نمايندگي ايران در سازمان ملل متحد، دستيار ارشد وزير امور خارجه، معاون حقوقي و بين‌المللي وزارت امورخارجه و مشاور سركنسولگري در سانفرانسيسكو، رياست كميسيون فرهنگي يونسكو، رياست كنفرانس آسيايي نژادپرستي و تبعيض‌نژادي، عضويت گروه شخصيت‌هاي برجسته گفت‌وگوي تمدن‌ها، رياست كميسيون خلع سلاح ملل متحد (نيويورك)، رياست كميته متخصصين گفت‌وگوي تمدن‌ها (جده)، رياست كميته سياسي دوازدهمين اجلاس سران عدم تعهد (دوربان)، عضويت گروه شخصيت‌هاي برجسته زمامداري جهاني، سخنگويي هشتمين اجلاس سران كنفرانس اسلامي تهران، رياست كارشناسان ارشد هشتمين اجلاس سران كنفرانس اسلامي تهران، رياست كميته سياسي هشتمين اجلاس سران كنفرانس اسلامي تهران و رياست كميته حقوقي مجمع عمومي 47 ملل متحد (نيويورك) را در كارنامه دارد از جمله ديپلمات‌هاي پر سابقه ايران به شمار مي‌آيد. ظريف داراي کارشناسی و کارشناسی ارشد روابط بين‌الملل در 1981 و 1982 از دانشگاه ايالتي سانفرانسيسكو و دكتراي حقوق و روابط بين‌الملل در 1988 از دانشگاه «دنور» است. ظریف برای بسیاری دیپلمات‌هایی که در عرصه بین‌المللی فعال بوده‌اند بسیار شناخته شده‌تر از داخل کشور خود است.

گفت‌وگوهای تدوین کننده کتاب که نزدیک به دو سال به طول انجامیده می‌تواند افق جدیدی در عرصه مطالعات سیاست خارجی ایران ایجاد کند. دانش روابط بین‌الملل، دیپلماسی در سازمان‌های منطقه‌ای و بین‌المللی، وضعیت ایران در منطقه، خلع‌سلاح و تروریسم از جمله موضوعاتی است که در این گفتگوها مورد بحث قرار گرفته است. دکتر ظریف بسیاری از مباحثی را که تاکنون مطرح نشده، بازگو کرده و به پاره‌ای از اتهامات پاسخ گفته است.

تدوین‏کننده کتاب درباره شخصیت محوری کتاب، و نحوه همکاری‌اش با این طرح تحقیقاتی اعلام داشته است: «محمد جواد ظریف، سفیر پیشین ایران در سازمان ملل متحد در آن زمان به تازگی از سفر نیویورک بازگشته بود و با هیچ رسانه‌ای گفت‌وگو انجام نمی‌داد. سرانجام طبق مذاکرات صورت گرفته، با اطلاع از اهمیت و اهداف این پروژه تحقیقاتی، پذیرفت که زندگی خصوصی و سیاسی خود را که بخشی از تاریخ سیاست و روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران است، برای تنظیم یک کتاب، مطرح کند. این گفت‌وگوها نزدیک به دو سال به طول انجامید و نتیجه آن در قالب این کتاب منتشر شد.»

تدوین‏کننده کتاب با مهم خواندن اين‌گونه مطالعات اعلام داشته است: «آثاری که لقب تاریخ شفاهی به خود گرفته‌اند، در مطالعات سیاسی، تاریخی و اجتماعی از اهمیت بالایی برخوردار هستند و بسیاری از استادان و محققان در پروژه‏های تحقیقاتی خود، به آن استناد می‌کنند. اگرچه همان‌طور که در مقدمه کتاب ذکر شده این اثر فراتر از یک تاریخ شفاهی صرف است و امیدوارم که گفت‌وگوهای تخصصی از این دست، با رویکرد آسیب شناسانه و انتقادی، که نقش بی‌بدیلی در شفاف‌سازی و گره‌گشایی مباحث سیاسی و اجتماعی دارد، بیش از پیش در ایران صورت گیرد».

زمانی که ظریف به عنوان سرپرست نمایندگی نیویورک در سال 1368 انتخاب می‌شود وزیر وقت کشور (آقای‌محتشمی‎پور) با اعزام ایشان مخالفت می‌کند و مدعی می‌شود وی آمریکایی است و نمی‌تواند برود. ظریف به ایشان پیغام می‌دهد که در این دنیا نمی‌توانم کاری انجام دهم، اما در آن دنیا از شما نخواهم گذشت. وی در یک دوره زمانی از انتقادهای جناح چپ نیز بی‌نصیب نمانده است. وی در بخش‌های کتاب خاطرات تلخ خود را نیز در مدت فعالیت‌هاش بازگو کرده است. نگاه ویژه آقای احمدی‌نژاد در تبلیغات انتخاباتی‌اش در دور اول به افرادی که در پرونده هسته‌ای نقش داشتند و تمایل به برکناری ظریف از سوی ایشان، طرح بحث هلوکاست و مشکلات بوجود آمده برای نمایندگی نیویورک و صدور دو بیانیه از سوی شورای امنیت، دریافت نامه رئیس جمهوری از یک خبرنگار آمریکایی و بی‌اطلاعی ظریف از صدور این نامه (به جای دریافت از کانال رسمی داخلی)، عدم دریافت پیشنهادهای طرف ایرانی در مذاکرات با کشورهای اروپایی (درحالی که همتایان اروپایی و آمریکایی در سازمان ملل آن را در اختیار داشتند) و دیگر موارد را اشاره نموده است.

ظريف كه در دوران مسئوليتش به عنوان نماينده ايران در سازمان ملل تلاش همه‌جانبه‌اي براي صلح آميز معرفي كردن پرونده هسته‌يي ايران داشت، توانست دستاوردهاي چشمگيري را در اين زمينه داشته باشد. ظريف در آن مقطع تلاش زيادي براي معرفي ايران در سطح مجامع سياسي، رسانه‌اي، علمي و فرهنگي آمريكا داشت كه مورد استقبال دوستداران ايران و حتي پذيرش برخي مخالفان قرارگرفته بود، به نوعي كه برخي تلاش مي‌كردند براي خنثي‌سازي عملكرد موفق وي در معرفي چهره انساني و اخلاقي نظام جمهوري اسلامي، او را جدا از نظام معرفي كرده و معيار نامناسبي براي ارزيابي جمهوري اسلامي بدانند. خبرنگاران مقيم سازمان ملل مي‌گويند ظريف در ميان ديپلمات‏هاي محل، مقامات سازمان ملل و نيز محافل دانشگاهي، فكري، تحقيقاتي و رسانه‌اي آمريكا به عنوان ديپلماتي توانمند كه بخوبي از منافع و مواضع كشورش دفاع مي‌كند، شناخته مي‌شود.(3)‬‬‬

وی از جمله افرادی بوده است اعتقاد داشته در مرحله اول، پرونده ایران به شورای امنیت نرود و در مرحله دوم، پرونده ایران از آژانس و شورای حکام هم خارج شود، در این مسیر موفق بوده، هم دستاوردهای هسته‌ای را حفظ نماید و هم پرونده به شورای امنیت نرفته و هم در شورای حکام، به سمت حل وفصل پیش رفته است و افتخارش این است که در زمان فعالیت‌هایش حتی یک قطعنامه بین‌المللی نیز علیه ایران صادر نشده است.

آقای سفیر که این روزها خود را برای بازگشت مجدد به وزارت خارجه آماده می‌کند، هروقت به میزان سنگینی باری که در وزارت خارجه بر دوش داشته فکر می‌کند، نمی‌تواند تصور کند دوباره به وزارت خارجه برگردد. اما معتقد است تا روزی که وی را کنار نگذاشته بودند، کنار نرفته است، استعفا نداده و قهر نکرده است، بر همین اساس در مدتی که از کار رسمی دیپلماتیک دور بوده است به کار تدریس مشغول بوده و با بدنه وزارت خارجه نیز روابط حسنه‌ای داشته است. ظریف هم اینک خود را به کابینه «تدبیر و امید» رسانده تا در حساس‌ترین دوران دیپلماسی کشور، هدایت این وزارتخانه کوچک اما بسیار با اهمیت را مجددا بدست گیرد. آقای سفیر این بار در 54 سالگی و پس از شش سال دوری از وزارت خارجه، در قامت «وزیر» بازگشته است.

پانوشت:
1- برای اطلاع بیشتر نگاه کنید به «محمد جواد ظریف کیست؟»، روزنامه اعتماد 6/5/92.
2- ظریف خاطره خود را از مراسم روز خداحافظی در سازمان ملل در 4 تیر ماه 1386 چنین نقل می‌کند:«رسم است که هنگام رفتن سفرا، در تالار اصلی سازمان ملل یک میهمانی می‌گیرند و همکاران با آنها خداحافظی می‌کنند. ما نیز همین مراسم را برگزار کردیم. علی‌رغم این که در آن زمان، ایران شرایط خوبی نداشت و در سازمان ملل قطعنامه‏های متعددی علیه کشورمان تصویب شده بود، استقبال عجیبی صورت گرفت. تقریبا تمام سفرا و اعضای هیئت‌های نمایندگی، به جز آمریکا و اسرائیل برای خداحافظی آمدند».ص 279-278.
3- محمد جواد ظریف کیست؟،اعتماد 6/5/92.

محمود فاضلی