بيست و سوم تير، سی و یکمین سالروز آغاز عمليات رمضان (1361) بود. عمليات رمضان شامگاه 23 تير 1361 در منطقه عملياتي شلمچه در شرق بصره آغاز شد.

در اين عمليات 10 تيپ از سپاه پاسداران و دو لشكر از نيروي زميني ارتش جمهوری اسلامي ايران حضور داشتند كه تحت امر 4 قرارگاه عملياتي بودند.

در مرحله نخست عمليات و در محور جنوبي چهار تيپ از سپاه و دو تيپ از ارتش توانستند با سرعت عمل، تمام مواضع ارتش متجاوز صدام را در هم كوبيده و تا عمق 30 كيلومتري مواضع پيشروي كنند. مرحله دوم عمليات در تاريخ 25 مرداد ماه 1361 صورت گرفت و خسارت‌هايي به دشمن وارد‌ آمد. در مرحله سوم عمليات نيروهاي ايراني توانستند در زميني به وسعت 180 كيلومتر مربع، نزديك به 700 دستگاه تانك و نفربر را منهدم و 14 دستگاه تانك و نفربر دشمن را به غنيمت بگيرند. مرحله چهارم عمليات در يكم شهريور ماه 1361 شروع شد. اما به دليل هوشياري دشمن و استحكامات و مواضعي كه تعبيه شده بود، راهي به روي رزمندگان باز نشد.

مرحله پنجم و پاياني كه تلاش نهايي و اصلي اين عمليات سياسي ـ نظامي بود، در تاريخ 6 شهريور ماه 1361 آغاز شد. در اين مرحله 130 دستگاه تانك و نفربر منهدم و 11 دستگاه به غنيمت گرفته شدند. به اين ترتيب آمار كل خسارات وارده به ارتش متجاوز صدام در عمليات رمضان 1097 دستگاه تانك و نفربر منهدم شده و 50 تانك و نفربر به غنيمت در آمده بود.

بیستمین جلد از مجموعه کتاب‌های «روزشمار جنگ ایران و عراق» با عنوان «عبور از مرز»، به حوادث یکم تیر تا 31 مرداد سال 1361؛ به خصوص ماجرای تعقیب متجاوز با عملیات رمضان پرداخته است.

علیرضا لطف‌الله‌زادگان، راوی جنگ و نویسنده این کتاب، بریده مطبوعات، اخبار خبرگزاری‌ها و گزارش‌ها و اسناد دست اول راویان جنگ مرکز اسناد و تحقیقات دفاع‌مقدس را دست‌مایه تدوین «عبور از مرز» قرار داده و وقایع هر روز از تیر و مرداد سال 1361 را همچون جورچین در کنار هم چیده و پیش مخاطب قرار داده است.

مقدمه مفصلی بر این کتاب نوشته شده که در آن، دلایل اتخاذ سیاست تعقیب متجاوز و طرح‌ریزی عملیات رمضان دیده می‌شود. صفحه 18 کتاب «عبور از مرز»، این‌گونه آغاز می‌شود: پرسش‌هایی که درباره عبور نیروهای ایران از مرز و ورود به خاک عراق مطرح است، چگونگی نقش امام‌خمینی(ره) در این تصمیم‌گیری راهبردی است. هرچند منابع دست اول در این‌باره اندک است، ولی در اظهارات آقای محسن رضایی، فرمانده کل سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در بیست‌ویکم تیر ماه 1361 درباره دلایل تصمیم مسئولان کشور برای ورود به خاک عراق، پاسخ این پرسش تا حدودی آمده است. در آن مصاحبه، فرمانده سپاه درباره سیاست نظامی ایران پس از عقب‌نشینی نیروهای عراقی از خاک ایران گفت: «اصول کلی راهبردی نظامی ایران از ابتدای تجاوز عراق به ایران، بر این اساس استوار بود که ما باید ابتدا نیروهای دشمن را منهدم نموده، تمام سرزمین‌های اشغالی را آزاد سازیم و پس از آن با تداوم عملیات‌های تهاجمی، با دست‌یابی به برتری نظامی، در موقعیت دفاعی قابل قبولی قرار بگیریم تا بتوانیم ضمن دفاع از سرزمین خود، با استفاده از برتری توان نظامی خود، رژیم متجاوز را تنبیه کنیم... براساس قسمت اول این راهبرد، ما با انجام عملیات‌های متعدد با سرعت و موفقیت به هدف اول خود یعنی آزادسازی سرزمین‌های اشغالی دست یافته‌ایم، ولی با توجه به این‌که هنوز قسمت‌هایی از خاک ایران در اشغال عراق بوده و شهرها و روستاهای مرزی ما زیر آتش توپخانه آنان قرار دارد، بنابراین امنیت کشور ما به طور کامل تامین نیست و عملاً جنگ ما تمام نشده و راهبرد نظامی ایران همچنان بر اساس همان راهبرد اولیه تداوم خواهد داشت. حدود دو، سه ماه پیش [حدود اردیبهشت سال 1361] همزمان با طرح‌ریزی برای عملیات بیت‌المقدس، خدمت امام رسیدیم و گفتیم که به منظور تامین کامل امنیت کشور و دفع متجاوز باید علاوه بر آزادسازی مناطق و شهرهای اشغالی، به خاک عراق نیز وارد شویم و دشمن را تحت فشار قرار دهیم. ولی امام فرمودند: «نه، چه لزومی دارد؟». ولی وقتی ما دلایل خود را به امام ارائه دادیم و گفتیم که اگر ما بخواهیم از کشور دفاع بکنیم باید در جایی پدافند و دفاع کنیم که نیروهای ما هر روز نگران و مضطرب از حمله دشمن نباشند، امام فرمودند که اگر مطلب این‌طوری هست، خوب، این یک حرف درستی است و ما برای دفاع باید تا آن‌جایی که اطمینان هست، پیش برویم... اما نگرانی من این است که نکند شما در جایی بروید که به دفاع و پدافند ربطی نداشته باشد. اما اخیراً با عقب‌نشینی عراق و توطئه جدید صدام، امام مصرّ شدند به این‌که قبل از این‌که آمریکا و صدام، دست و پایشان را جمع و جور کنند، شما باید حرف نهایی خودتان را در منطقه و دنیا بزنید».

زمینه‌های سیاسی و نظامی تاثیرگذار بر شکل‌گیری عملیات رمضان تا اجرای این نیر پنج مرحله‌ای، با استخراج و تدوین گزارش‌ها و اخبار رسانه‌های داخلی و خارجی و همچنین گزارش‌های راویان جنگ، در متن کتاب بیستم «روزشمار جنگ ایران و عراق» به تصویر کشیده شده‌اند.

روزشمار سه‌شنبه، بیست‌ودوم تیر ماه 1361؛ یعنی روز آغاز عملیات رمضان، از زبان «آقای موحدی‌فر» یکی از راویان جنگ، این‌گونه روایت شده است: «امروز عملیات رمضان در ساعت 21:30 آغاز شد و یگان‌های قرارگاه قدس، فجر و فتح به ترتیب از شمال به جنوب، به سمت دشمن پیشروی کردند. تا آخرین ساعات امروز (ساعت 24) وضعیت کلی عملیات بدین شرح است: قرارگاه قدس تنها در یک محور پیش‌روی کرده و خط دشمن را شکسته، اما هنوز موفق به تصرف اهداف خود نشده‌اند... قرارگاه فجر نیز در یک محور توانسته با چهار کیلومتر پیشروی، مواضع اولیه دشمن را پشت‌سر بگذارد اما در محورهای دیگر به دلیل ناهماهنگی و برخورد به میدان‌های مین و فشار دشمن، پیشروی عمده‌ای را انجام نداده است... فتح دو نیز به منظور سرعت دادن به کار و غافل‌گیر کردن دشمن، تنها از یک معبر استفاده کرده و سریعاً با شکستن خط نیروهای دشمن، دژ آن‌‌ها را به تصرف درآورده و تا آخرین دقایق امروز (ساعت 24) به سرعت در حال پیشروی به سمت نوک کانال ماهی است».

در میان صفحات کتاب «عبور از مرز»، گزارش‌های خبری جالبی از تأثیر عملیات رمضان بر اقتصاد سایر کشورهای جهان به چشم می‌خورد که در یکی از آن‌ها آمده است: «انتشار گزارش‌هایی مبنی بر آشفتگی وضعیت داخلی عراق بر اثر عملیات رمضان، سقوط ارزش سهام شرکت‌های غربی طرف قرارداد با عراق و توقف وام اعطایی ژاپن به عراق را در پی آورده است. خبرگزاری ژاپنی کیودو درباره سقوط قیمت ارزش سهام اعلام کرد: قیمت سهام شرکت‌های اروپایی و آمریکایی طرف قرارداد با دولت عراق، در پی ورود نیروهای ایرانی به داخل خاک عراق در بازارهای بورس جهان به شدت سقوط کرد. تعداد کثیری از شرکت‌های انگلیسی طرف قرارداد دولت عراق نیز پس از عملیات اخیر ایران در خاک عراق، با مراجعه به مرکز تضمین و بیمه صادرات انگلیس، نگرانی خود را از وضعیت جدید به وجود آمده در عراق، اعلام کرده و خواهان تضمین و بیمه قراردادهایشان با عراق شده‌اند.».

در لابه‌لای صفحات کتاب 55 قطعه عکس مربوط به مطالب گفته شده و 6 نقشه از آغاز عملیات رمضان تا مرحله آخر این عملیات آورده شده است.

گزارش روزشمار به صورت فشرده و فهرست راهنما (نمایه‌ی اعلام) پایان بخش کتاب است.

بیستمین جلد از مجموعه کتاب‌های «روزشمار جنگ ایران و عراق» با عنوان «عبور از مرز»، در قطع وزیری و 760 صفحه به همت مرکز اسناد و تحقیقات دفاع‌مقدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی منتشر شده است.

امیرمحمد عباس‏نژاد