نگاهی به کتاب مرگ، خاطره و فرهنگ مادی

آداب و رسوم اجتماعی و باورهای فرهنگی پیرامون مرگ در ایران ، کمتر مورد توجه انسانشناسان و جامعه شناسان بوده است. شناخت مرگ و  مناسک آن به عنوان پدیده ای اجتماعی و فرهنگی می تواند مبنای شناخت برخی از فرآیندهای درونی و بنیادی جامعه ایرانی در آیین های گذار باشد. با توجه به اهمیت روانشناختی و فرهنگی مرگ در زندگی ایرانیان، به نظر می رسد رویکردهای انسانشناختی به این مساله برای فهم آن و ابعاد فرهنگی مرگ و آیین های مربوط به آن بسیار مناسب باشند. استفاده از تحقیقات انسانشناختی در این زمینه می تواند در این زمینه مناسب باشد. یکی از کتب مهم در حیطه انسان شناسی مرگ، کتاب "مرگ، خاطره و فرهنگ مادی" نوشته الیزابت هالام و جنی هاکی است.
 
      این کتاب اولین بار در سال 2001 انتشار یافت. الیزابت هالام[۱] محقق بخش مردم شناسی دانشگاه آبردین[۲] و دانشیار پژوهشی مدرسه ی مردم شناسی دانشگاه آکسفورد است. او در سال 2002 به عنوان مدرس مردم شناسی اجتماعی به این دانشکده پیوست. او مدرک کارشناسی و دکترای خود را در رشته ی مردم شناسی اجتماعی از دانشگاه کنت گرفت و به عنوان مدرس همان رشته در دانشگاه ساسکس (96-1994) مشغول به کار شد. در سال 1996 به عنوان مدرس "تاریخ فرهنگ، به دانشگاه آبردین پیوست و مدیر تاریخ فرهنگ شد (2002-1998). تحقیقات و نشریات او بر مردم شناسی و تاریخ تمرکز دارد. از جمله آثار او عبارتند از ؛ مردم شناسی تاریخی بدن؛ مرگ، خاطره و فرهنگ مادی. او تحقیقات آرشیوی و موزه ای و همین طور تحقیقاتی عملی در میدان تحقیقاتش را در اسکاتلند و انگلیس به انجام رسانده است و همین طور در پروژه های تصاویر دیجیتالی، نمایشگاه و موزه ای که با همکاری چند نفر جمع آوری شده بود، نقش داشته است.
 
   یکی از آثار مهم او با همکاری جنی هاکی، کتاب "مرگ، خاطره و فرهنگ مادی" است. این کتاب در 9 بخش نوشته شده است که در بخش 1، به چگونگی شکل گیری خاطرات به عنوان یک روند فرهنگی می پردازد. در بخش 2 به تصویر کشیدن خاطرات را با استفاده از تشبیهات، اجساد و لوازم مورد استفاده بیان می کند. بخش 3 زمان در کنار مرگ و خاطره و بخش 4 محل مرگ و خاطره را بیان می کند و بخش های دیگر با عنوان های ذیل تقسیم بندی و به شرح آن پرداخته است.
 5.وقتی خاطرات شکل مادی به خود می گیرند: مرگ های پرالتهاب
 6.تجسم مرگ: شکل گرفتن خاطرات از جسد تا تصویر
 7.نوشتن از مرگ: خاطرات و لوازم نوشتن
 8.آئین و تشریفات مرگ: خاطراتی که در بر می گیرد.
 9.خاطرات و تمام شدن ها
 
 
 
الیزابت هالام و جنی هاکی در مقدمه این کتاب توضیحاتی داده اند که به خوبی بیانگر مساله شناسی و رویکرد انسانشناختی آنها در باره مرگ است. آنها در این مقدمه، دیدگاهشان را اینگونه بیان کرده اند:
 
         این کتاب در مورد رابطه ی بین مرگ، و فرهنگ مادی و یادبودها می باشد. مرگ بحران بزرگی در زندگی محسوب می شود، ترکیبی از تغییرات و تبدیل ها در بدن فیزیکی، روابط اجتماعی و نظام فرهنگی است. مرگ مرحله ای از انتقال است که شامل از دست دادن و وفق دادن با شرایط جدید است. در طی این مطالعه ما راههایی را که خاطره در آن نقش بازی می کنند به عنوان بُعدی مهم از فرآیند مرگ، عزاداری و اندوه بررسی می کنیم. مواجهه با مرگ، چه مرگ خود فرد یا مرگ دیگران، منجر به آدابی اجتماعی مذهبی شده است که محرک استفاده از اجسام، تصاویر و متون مرتبط است. با تمرکز بر تجربیات غربی ها، با طیف متنوعی از مواد برخورد می کنیم که هم در دوران معاصر و هم در تاریخ، با مرگ مرتبط بوده است. بدین منظور ما موضوعات فضای اجتماعی، تشابهات و فناپذیری را بررسی می کنیم که همه ی آن ها بر خاطرات تاثیر گذاشته و به عنوان فرآیندی فرهنگی و تجربه ای اجتماعی آن ها (خاطرات) را شکل می دهد. منظور ما از "فرآیند"، یک سری آداب به هم پیوسته و مرتبط به هم است که به مرور زمان آشکار می شوند و شامل مواد مورد استفاده و ابعاد محسوس می باشد. با توسعه ی ابعاد انسان شناختی و تاریخی، یادگارهایی در تصاویر مربوط به مرگ، و در متون و نوشته های مراسم مربوط به آن(مرگ) پیدا می کنیم که به دنبال ردیابی زمینه های ارتباط آن ها با هم هستیم. چرا که با تمرکز بر ظاهر آن ها، در می یابیم که اساس آن، ظرفیت های آن و محدودیت های آن به هم مرتبط است. ما خاطره را از طریق مواد و ابزاری جستجو می کنیم که از طریق آداب محسوس مانند پوشیدن لباس عزاداری، یا تشریفات نوشتن وصیت نامه معنا پیدا می کنند، همراه با مواد و ابزاری که استفاده می شوند تا آن شخص را در قالب تصاویر و یادگارهای باقی مانده از وی نمایش دهند. این تصاویر و یادگارها ما را تا فضای داخلی شخصی و موقعیت خانوادگی شخص مانند محل از دنیا رفتن، عزاداری و یادگاری می برد. بنابراین ما زمینه های "هر روزه" خاطره سازی را که در کارهای تاریخی و اجتماعی نسبتا کمتر به آن توجه شده است بررسی می کنیم که این بررسی در مقیاس بزرگ، و به اشکال عمومی یادبودها و مراسمات بزرگداشت اختصاص داده شده است. (مورلی 197؛ جی.دیویس 1993؛ زمستان 1995؛ یک شاه 1998؛ رولندس 1999). رابطه ی بین اشیائی که استفاده می شود و ذهنیت و مادیت و فرآیند تصاویر ذهنی در طی این مطالعه بررسی می شوند و به دنبال شرح چندشاخگی فرهنگی مرگ به عنوان شکلی برجسته در خاطره سازی می باشد.
 
      فرهنگ مادی واسطه ی میان ما و مرگ و مردگان هستند؛ اجسام، تصاویر، آداب و همچنین مکان ها و فضاها خاطرات را زنده می کنند یا ساخته می شوند که مرگ دیگران و فناپذیری خودمان را به ما یادآوری کنند. چه در قالب یادگاری شخصی یا یادگارهای عمومی.
 
 آداب اجتماعی و فرهنگ مادی مربوط به مرگ از چند بعد دیده می شود که ممکن است شخصی، اجتماعی یا سیاسی باشد. ما بر طیف متنوعی از ارزش های اجتماعی و مفاهیم فرهنگی تاکید می کنیم که با یادگارها و یادبودها نسبت دارد و راه هایی که از طریق آن ها می توان از طریق آن ها مرگ و مرده ها را نشان داد بررسی می کنیم. این فرآیند معمولا منجر به داوری ارزشی می شود، برای مثال سیاست های فرهنگی که برخی اشخاص یا احزاب سیاسی را چنان پراهمیت جلوه می دهند که همیشه در یادها می مانند یا مقبره یا بناهایی به یاد آنها می سازند که همیشه در معرض دید عموم است. در حالی که مرگ درباریان یا رهبران سیاسی را بسیار برجسته می کنند، مرگ دیگران ممکن است کاملا در حاشیه باشد یا حتی فراموش شود. در این رویکرد مرگ انسان های معمولی و همینطور یادگاری ها و ابزاری که در مراسمات تدفین و ترحیم استفاده می شود، تحلیل می کنیم که تاکنون به آن ها توجه نشده بود. در بررسی این تم ها ما در مورد راههایی که یاد مرده را زنده می کند تحقیق می کنیم و این تحقیق منجر به در نظر گرفتن موضوعات تحلیلی و روش شناختی شده که انسانشناسان و مورخان فرهنگی با آن روبرو هستند. از آنجا که تاکید ما بر مرکزیت استفاده از فرهنگ مادی و همچنین انجام اعمال اجتماعی در تولید و حفظ خاطرات است، ما از تحقیق میدانی استفاده می کنیم و بر انگلیس تمرکز می کنیم. در طول این مطالعه، مقایسه های میان-فرهنگی و تاریخی بدین منظور صورت گرفته است که برای موسسات و رسم و رسوم اجتماعی مفهوم غربی یادگاری و رابطه ی آن را با مرگ روشن کنیم.