جلد اول‌ خاطرات‌ دکتر حسن روحانی‌ که از سوی مرکز اسناد و در 880 صفحه و در یازده فصل انتشار یافته است به فعالیت‌های تبلیغی و انقلابی ایشان در زمان پهلوی تا زمان تسخیر لانه‌‌ جاسوسی‌ می‌پردازد. با آغاز نهضت‌ اسلامی‌ در پاییز 1341 نسلی‌ از طلاب‌ علوم‌ دینی‌ وارد عرصه‌ تبلیغ‌ شـدنـد که‌ در سال‌های‌ پرفـراز و نشیب‌ پس‌ از حـادثه‌‌ 15 خـرداد 1342 و بـه‌ ویژه‌ در سال‌های‌ 1355 و 1356 در آگاهی‌ دادن‌ به‌ افکار عمومی‌، بیان‌ حقایق‌ و تحریک‌ و شوراندن‌ مردم‌ برضد نظام‌ سلطنتی‌، نقشی‌ در خور توجه‌ بر عهده‌ گرفتند.

از طرف‌ دیگر از دهه‌ 1330 به‌ بعد، فضلای‌ روشنفکر حوزه‌ در تلاش‌ برای‌ آشنایی‌ با علوم‌ جدید و دانشگاهی‌ و ارتباط‌ با تحولات‌ جهانی‌ برآمدند و شخصیت‌هایی‌ بلند پایه حوزه فضای‌ جدیدی‌ در حوزه‌های‌ علمیه‌ و در میان‌ جوانان‌ متدین‌ و روشنفکر به‌وجود آوردند. این‌ گروه‌ نقش‌ بسیار مؤثری‌ در جذب‌ جوانان‌ کشور به‌ دین‌ و انقلاب‌ داشت. دکتر حسن‌ روحانی‌ از جمله‌ روحانیونی‌ است‌ که‌ در ایام‌ طلبگی‌ خود در قم‌ از آغاز غائله‌‌ انجمن‌های‌ ایالتی‌ و ولایتی‌ تا پانزدهم‌ خرداد 1342 و رویدادهای‌ پس‌ از آن‌، شاهد و ناظر وقایع‌ بود و در نهضت‌ پرورش‌ یافت‌ و از سخنرانانی‌ شد که‌ به‌ منبر سیاسی‌ اعتلا بخشید.

همچنین‌ وی‌ از فضلایی‌ بود که‌ علاوه‌ بر دروس‌ حوزوی‌ از دانشگاه‌های‌ داخل‌ و خارج‌ کشور هم‌ بهره‌ جست‌ و این‌ ویژگی‌ بر تأثیرگذاری‌ سخنان‌ و فعالیت‌های‌ سیاسی‌ وی‌ افزوده‌ بود. ممتاز بودن‌ وی‌ در حوزه‌ و دانشگاه‌ شاهدی‌ بر هوش‌ و استعداد و تلاش‌ و جدیت‌ فوق‌العاده‌‌ وی‌ است. همچنین‌ وی‌ از بنیانگذاران‌ جامعه‌‌ روحانیت‌ مبارز تهران‌ و عضو شورای‌ مرکزی‌ آن‌ از ابتدای‌ تأسیس‌ بوده‌ و لذا جزو افراد مؤثر برای‌ سازماندهی‌ حرکت‌های‌ مردمی‌ در انقلاب‌ اسلامی‌ محسوب‌ می‌شود. تلاش‌ سیاسی‌ ایشان‌ در دوره‌‌ دانشجویی‌ در محیط‌ دانشگاه‌ تهران‌، فعالیت‌ استثنائی‌ وی‌ در دوره‌ خدمت‌ وظیفه‌‌ عمومی‌ و فعالیت‌ گسترده‌ ایشان‌ در دانشگاه‏های‌ خارج‌ از کشور در ماه‌های‌ قبل‌ از پیروزی‌ انقلاب‌ اسلامی‌ نیز، بخشی از نکات‌ برجسته‌‌ زندگی‌ سیاسی‌ اوست.

او در تابستان 1340 عازم قم شد و از خوش اقبالی وارد مدرسه‌ای شد که از همان سال با مدیریت دکتر آیت الله بهشتی و همکاری تنی چند از فضلای حوزه برنامه درسی نوینی در آن به اجرا درآمده بود و طلاب مدرسه علاوه بر دروس حوزوی، ادبیات زبان فارسی و انگلیسی، ریاضیات و تاریخ اسلام را نیز به عنوان مواد درسی باید می‌گذراندند و با استفاده از شیوه‌های جدید آموزش، مراحل مختلف دروس حوزوی را طی می‌کردند.

حسن روحانی در سال‌های اقامت در قم، بر فقه و اصول و دیگر دانش‌های حوزوی، دروس دبیرستانی را نیز با تلاش شخصی خود فرا گرفت و در شهریور 1347، موفق به دریافت دیپلم شد و سال بعد به دانشگاه راه یافت. این طلبه جوان در اولین‌ سفر تبلیغی‌ خود در تویسرکان‌، توسط‌ شهربانی‌ دستگیر و بازداشت‌ شد. روحانی‌ به‌ رغم‌ اخذ مدرک‌ لیسانس‌ حقوق از دانشگاه‌ تهران‌، از فعالیت‌ در دادگستری‌ و قضاوت‌ خودداری کرد و همچنان‌ به‌ کار تبلیغ‌ و منبر ادامه‌ داد و بزودی‌ از سخنوران‌ پرآوازه‌ شد، به‌ گونه‌ای‌ که‌ در سال‌های‌ 1354 تا 1357 یکی‌ از مشهورترین‌ سخنرانان‌ کشور در مجامع‌ دینی‌ و سیاسی‌ شناخته‌ می‌شد. به‌ دلیل‌ وسعت‌ اطلاعات‌ دینی‌ و تسلط‌ وی‌ به‌ اطلاعات‌ علمی‌ و اجتماعی‌ روز، همواره‌ سخنرانی‌های‌ ایشان‌ از لحاظ‌ عنوان‌ و محتوا بسیار نو و جذاب‌ و در عین‌ حال‌ انقلابی‌ و پرشور بود.

         پس‌ از رحلت‌ حاج‌ سید مصطفی‌ خمینی‌ در اول‌ آبان‌ 1356، روحانی‌ در مجلس‌ بزرگداشتی‌ که‌ از سوی‌ جمعی‌ از روحانیون‌ و شخصیت‌های‌ مبارز در مسجد ارک‌ تهران‌ برگزار شد، به‌ دعوت‌ آیت‌الله مرتضی مطهری‌ سخنرانی‌ کرد و برای‌ نخستین‌ بار در این‌ سخنرانی‌ پیشنهاد نمود که‌ همگان‌، از عنوان‌ و لقب‌ «امام‌» برای‌ آیت‌الله خمینی‌ استفاده‌ کنند و خود نیز در همان‌ مجلس‌ از آیت‌الله خمینی‌ با عنوان‌ امام‌ یاد کرد. این‌ سخنرانی‌ به‌ قدری‌ مورد توجه‌ جوانان‌ و انقلابیون‌ سراسر کشور قرار گرفت‌ که‌ ده‌ هزار نسخه‌ نوار این‌ سخنرانی‌ ظرف‌ چند هفته‌ نه‌ تنها در داخل‌ کشور بلکه‌ در اقصی‌ نقاط‌ جهان‌ مانند اروپا و آمریکا منتشر شد.

       پس‌ از این‌ سخنرانی‌، دکتر روحانی‌ مدتی‌ مخفی‌ شد و ساواک‌ در همه‌ جا به‌ دنبال‌ دستگیری‌ وی‌ بود. سپس‌ در ماه‌های‌ محرم‌ و صفر، وی با نام‌ مستعار «اسلامی‌» سخنرانی‌ می‌کرد. در دی‌ ماه‌ آن‌ سال‌ که‌ چند شب‌ را در شهرستان‌ نهاوند اقامت داشت، بعد از سخنرانی ‌در شب‌ سوم‌ که‌ مصادف‌ با حوادث‌ 19 دی‌ ماه‌ قم‌ شده‌ بود، شهربانی‌ نهاوند مأمور دستگیری‌ وی‌ شد که‌ با تلاش‌ دوستانش‌ با لباس‌ مبدل‌ از نهاوند خارج‌ گردید. دکتر روحانی‌ در حالی‌ که‌ در سراسر کشور ممنوع‌المنبر بود، در اجتماع‌ بزرگ‌ مردم‌ یزد در فروردین‌ 1357 سخنرانی‌ کرد و بعد از سخنرانی‌ توانست‌ از یزد خارج‌ شود و به‌ بندرعباس‌ برود. از آن‌ پس‌، منزل‌ ایشان‌ در تهران‌ تحت‌ مراقبت‌ ساواک‌ قرار گرفت‌. وی‌ به‌ توصیه‌‌ آیت الله دکتر بهشتی‌ و استاد مرتضی مطهری‌ از کشور خارج‌ شد و مدتی‌ در خارج‌ از کشور به‌ سخنرانی‌ و تبلیغ‌ پرداخت‌ و پس‌ از عزیمت‌ امام‌خمینی(ره)‌ به‌ پاریس‌ به‌ محضر امام‌ شتافت‌ و به‌ ایشان‌ پیوست‌.

     روحانی‌ که‌ در کنار تبلیغات‌ به‌ ادامه‌‌ تحصیل‌ در یکی‌ از دانشگاه‌های‌ انگلستان‌ پرداخته‌ بود، دیگر نتوانست‌ در آن‌ شرایط‌ به‌ فعالیت‌ تحصیلی‌ خود ادامه‌ دهد و با پیوستن‌ به‌ امام‌خمینی(ره)‌ در پاریس‌، به‌صورت‌ تمام‌ وقت‌، به‌ خدمت‌ انقلاب‌ درآمد و به‌ سخنرانی‌ در شهرهای‌ مختلف‌ اروپا پرداخت‌. بدین‌ منظور او با سفر به‌ شهرهای‌ مختلف‌ اروپا، برای‌ دانشجویان‌ ایرانی‌، از انقلاب‌ و چگونگی‌ حکومت‌ اسلامی‌ سخن‌ گفت‌. آشنایی‌ وی‌ با محیط‌ علمی‌ و دانشگاهی‌ اروپا و فرهنگ‌ غرب‌، با ابعاد مثبت‌ و منفی‌ آن‌، موضوعی‌ تأثیرگذار در جامعیت‌ و نحوه‌‌ اندیشه‌ و نظر او در مسائل‌ جهانی‌ و همچنین‌ در تدبیر و مدیریت‌ وی‌ در سال‌های‌ بعد از پیروزی‌ انقلاب‌ گردید. با اوج‌گیری‌ انقلاب‌ و خروج‌ شاه‌ از ایران‌،  روحانی‌ نیز در بهمن‌ 1357، به‌ ایران‌ بازگشت‌ و یکسره‌ به‌ خدمت‌ نظام‌ اسلامی‌ درآمد و مأموریت‌ یافت‌ ارتش‌ فروپاشیده‌ را سر و سامان‌ داده‌ و احیا کند. ضمن‌ آنکه‌ برای‌ تبلیغ‌ به‌ شهرهای‌ مختلف‌ هم‌ سفر می‌کرد و با گروه‌های‌ معارض‌ انقلاب‌ به‌ بحث‌ و مناظره‌ می‌پرداخت‌.

روحانی‌، نماینده‌‌ مردم‌ در دوره‌های‌ اول‌ تا پنجم‌ مجلس‌ شورای‌ اسلامی‌ بود. از سال‌ 1364 تا 1366، ریاست‌ قرارگاه‌ مرکزی‌ خاتم‌الانبیاء(ص‌) را بر عهده‌ گرفت‌ و از همان‌ سال‌ (1364) تا پایان‌ جنگ‌، مسئولیت‌ فرماندهی‌ ستاد کل‌ پدافند هوایی‌ کشور را نیز عهده‌دار بود. وی از سال‌ 1368 که‌ «شورای‌ عالی‌ امنیت‌ ملی‌» کشور تشکیل‌ شد، به‌ عنوان‌ نماینده‌‌ رهبر انقلاب‌ وارد شورا شد و هم‌ اکنون‌ ریاست‌ مرکز تحقیقات‌ استراتژیک‌ مجمع‌ تشخیص‌ مصلحت‌ نظام‌ را برعهده دارد. وی‌ از سال‌ 1370 تاکنون‌ عضو مجمع‌ تشخیص‌ مصلحت‌ نظام‌ و رئیس‌ کمیسیون‌ سیاسی، امنیتی‌ و دفاعی‌ آن‌ مجمع‌ است. همچنین‌ در دوره‌‌ سوم‌ مجلس‌ خبرگان‌ رهبری‌، نماینده‌‌ مردم‌ استان‌ سمنان‌ و در دوره‌‌ جدید، نماینده‌‌ مردم‌ استان‌ تهران‌ در این‌ مجلس‌ و عضو هیئت‌ رئیسه‌ است.

دکتر روحانی به دلیل تحصیل در رشته حقوق و دریافت دانشنامه دکترای این رشته، عمدتاً با نگاه حقوقی به مسائل می‌نگرد. همین نگرش باعث شده که نظرات او درباره مسائل و موضوعاتی مانند تسخیر سفارت آمریکا و حضور در عرصه جهانی، با دیدگاه برخی صاحب نظران سیاسی کشور تفاوت‌های اندک، اما دقیقی داشته باشد. دکتر روحانی آن چنان که ادب دینی و رفتار ایمانی اقتضا می‌کند، در باره حتی مخالفان، رعایت اعتدال را کرده که این خود زمره مزایای مهم خاطرات ایشان است. ایشان برای نسلی که در روزهای آغازین پیروزی انقلاب اسلامی را ندیده است، از معنویت و فداکاری مردم سخن می‌گوید و با صداقت و حسرت از زندگی ساده خود در خانه محقر یاد می‌کند.

دکتر روحانی خود در رابطه با کتاب خاطراتش چنین می‌گوید: «خاطره‌گویی و خاطره‌نویسی پیشینه‌ای طولانی در تاریخ بشر دارد؛ با این حال پدیده‌ای است که در قرون جدید، گستره بیشتری یافته است. برخی را عقیده بر آن است که این فرآیند پس از قرون وسطی و تبلور هرچه بیشتر فردیت باعث تا وقایع پیش آمده برای فرد قابلیت گفتن بیابد. چه داوری را بپذیریم و چه نپذیریم؛ باید گفت به هر روی خاطره‌نویسی و خاطره‌گویی سیاستمداران و نخبگان، همواره مورد استقبال بوده است. یکی از دلایل این گرایش به شکل‌گیری کنش آگاهی باز می‌گردد که انسان‌ها همواره به عنوان یک زمینه برای بهتر زیستن، به آن نیاز  داشته‌اند. از مدت‌ها پیش، دوستان و نزدیکان توصیه به نگارش یا بیان خاطراتم می‌کردند. بی‌تردید این خاطرات در پازل کلی تاریخ معاصر به سئوال‌های مختلفی پاسخ  خواهد گفت و همین اصلی‌ترین انگیزه من را در بیان زندگینامه‌ام، شکل داد. دفتری که پیش روی شماست، محصول ده‌ها ساعت نشست و گفتگوست و در بیان رویدادها، سعی بر حفظ امانت تاریخی کرده ام».  

جلد اول‌ خاطرات‌ ایشان از تولد تا مقطع‌ زمانی‌ تسخیر لانه‌‌ جاسوسی‌ را شامل‌ می‌شود. این کتاب 792 صفحه‌ای خاطرات دکتر حسن روحانی شامل یازده فصل و عناوینی همچون: «دوران کودکی، آغاز طلبگی، ورود به مدرسه آیت الله گلپایگانی، آغاز نهضت اسلامی، حضرت امام در راس نهضت اسلامی، مبارزه با استعمار خارجی، تبعید امام به ترکیه، تبعید امام خمینی به نجف اشرف، اوجگیری و پیروزی انقلاب اسلامی، هجرت امام خمینی به پاریس و تثبیت انقلاب» است.

پایان بخش کتاب شامل مجموعه ای از اسناد ساواک و تصاویر مختلف است. قرار است در جلد دوم‌ این کتاب نیز شامل خاطرات‌ ایشان‌ از ماجرای‌ تسخیر لانه‌‌ جاسوسی‌ در سال‌ 1358 تا سال‌ 1368 در دست تهیه و انتشار است.

محمود فاضلی