آنچه امروزه از آن به نام شهر مشهد یاد می‌شود در طول تاریخ شاهد تغییر و تحولاتی بوده که این تغییرات دور از دید مورخان و جغرافینویسان نبوده است. بدون تردید شهادت امام رضا(ع) در سال 203 هجری قمری در خراسان و دفن پیکر ایشان در سناباد از مهمترین دلایل ایجاد و گسترش شهر مشهد است. آنچه مسلم است این مکان مزاری معروف بوده و جهانگردان و جغرافی دانانی مانند «ابن حوقل»، «اصطخری» و «مقدسی» و... از آن یاد کرده‌اند.
با تمام حوادثی که بر شهر مشهد گذشته است این شهر از اهمیت سیاسی- اجتماعی خاصی در تاریخ و تحولات ایران برخوردار است مهاجرت گروه‌های مختلف به مشهد و اسکان در این شهر مذهبی موجب شده است تا شاهد حضور اقوام مختلف دراین شهر باشیم. حضور قومیتهای مختلف باعث ایجاد تحولات فرهنگی در ساختار اجتماعی- فرهنگی شهر مشهد شده است. در واقع ایجاد اولین تأاسیسات تمدنی جدید در شهر مشهد مدیون مهاجرین است.
اگر شهری چون تبریز با نام اولین‌ها شناخته شده، به خاطر ارتباطاتی بوده که با دنیای خارج داشته است و در واقع با دیدن تحولات شکل گرفته در خارج از کشور آن را در این شهر پیریزی می‌کردند. اگر امروزه پژوهشگران اعتقاد دارند تبریز شهر اولین‌هاست سخنی گزاف نیست. شهر مشهد هم به واسطه موقعیت جغرافیایی که داشته است، زمینه‌ای برای حضور مهاجران ایرانی ساکن در روسیه بوده است. بسیاری از گروه‌های مهاجر بعد از انقلاب بلشویکی به ایران بر میگردند و در مشهد ساکن می‌شوند آن‌ها با توجه به تخصصی که داشته‌اند در مراکز صنعتی و تجاری مشغول به کار می‌شوند. مهاجرین که در واقع با مسائل مختلف روز آشنا بودند در مواردی سرمنشاء اولین‌ها در مشهد هستند.
پژوهش در مداخل و موضوعات متنوع می‌تواند گامی مهم در جهت شناساندن هویت شهر مذهبی مشهد باشد. برای عموم مردم مهم است که بدانند اولین‌های شهر مشهد چه کسانی و چگونه شکل گرفته‌اند؟ اولین مسئله‌ای که در ارتباط با اول و اولین وجود دارد در معنی و مفهوم متفاوت است. اولین‌ها همیشه اولین می‌مانند ولی اول بودن مقطعی و زودگذر است. همچون کسی که در یک مسابقه اول می‌شود. ولی کسی که برای اولین بار در یک رشته مقام اول کسب می‌کند وی همیشه اولین خواهد بود. این تفاوت‌ها موجب شده است تا درباره اولین‌ها کتاب‌ها و تحقیقات مستقلی انجام شود.
اولین‌های هر شهر تاثیراتی در ساختار مدنی آن جامعه هم دارند. بطوری که این تاثیرات در برخی از موارد موجب تحولی عظیم شده است. زیرا در هر جامعه‌ای نخبگان نقش موثری درتحولات آن دارند و در مواقعی جزء اولین‌ها محسوب می‌شوند. به هر حال وقتی صحبت از اولین‌ها می‌شود شاید تا حدی این مسئله با مشکلاتی مواجهه بوده است؛ و بیشتر جنبه‌های ارزشی این موضوع مورد نظر است و همیشه «اول بودن» یا مسئله اولین نوعی رقابت مثبت در ذهن تداعی می‌کند.
نگاه جوامع به اولین‌ها متفاوت است. بعضی از مواقع اولین‌ها مشکلاتی داشته‌اند، یعنی برای ورود به عرصه اول بودن مشکلات فراوانی را تحمل می‌کردند. به خصوص اینکه اگر مسئله اولین‌ها در فناوری یا صنعت باشد، این مسئله بیشتر قابل تامل و بررسی است.
اولین‌های شهر مشهد نشان دهنده نگاه نکته بین به بخشی از اجتماع است که با ایجاد مؤسسات و یا کارهای زیربنایی و جدید نقش موثری در ابعاد مدنی اجتماع داشته‌اند. این گروه قطعا جزء نخبگان شهری هستند که با ایجاد بسترهایی، دانش خود را در ابعاد مختلفی در جامعه مشهد نمایان کرده‌اند. بنابراین شناخت و معرفی این گروه و یا این مؤسسات و مواردی که در بعد اولین‌ها مورد بررسی است می‌تواند گوشه‌ای از تاریخ اجتماعی– اقتصادی، فرهنگی و صنعتی مشهد نمایان سازد.
به عبارتی ضرورت دانستن این آگاهی که اولین بار فلان ماجرا چگونه رخ داد و یا در فلان حرکت هنری اولین گام را چه کسی برداشت و نظایر این‌ها، شاید ناشی از علل هم چون موارد زیر است:
ارضای حس کنجکاوی ذاتی و فطری، توان بررسی و تحلیل یک موضوع از ابتدا تا کنون و ریشه یابی آن، ادای دین و ذکر خیر کسانی که اولین گام را در حل مسائل و مشکلات زندگی بشر برداشته‌اند و بالا بردن سطح اطلاعات عمومی
اگر به پیشینه پژوهش درباره اولین‌ها نظری داشته باشیم چنین برداشت می‌شود، در میان دانشمندان اسلامی و عرب از قرن‌ها قبل تهیه و تدوین کتاب‌هایی درباره اولین‌ها رایج و مرسوم بوده است. نظیر کتاب «معروف الاوائل» تالیف ابوهلال عسکری یا بخشی از کتاب «لطائف المعارف» تالیف ثعالبی که باب اول آن در بیان نخستین‌ها است. نخستین کسی که در موضوع اولین‌ها کتاب نوشته است ابن قتیبه دینوری (276 ه. ق) و کتابش به نام المعارف است. دیگری ابن رسته ابوعلی احمد بن عمر (قرن سوم) با کتابی به نام الاعلاق النفسیه. از دیگر آثار درباره اولین‌ها می‌توان به کتاب اولین‌های تهران اشاره نمود. این کتاب به قلم سیروس سعدوندیان از جمله کتاب‌هایی است که در ارتباط با موضوع اولین‌ها نوشته شده است. این کتاب در سال 1380 به همت انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی منتشر شده است. کتاب اولین‌های تهران در 682 صفحه و در چهار فصل نگارش شده است. در فصل اول به نخستین روزنامه و نخستین خبرها درباره تهران پرداخته شده است. فصل دوم اختصاص به موضوع نخستین‌ها؛ از همه چیز، از همه جا دارد و در فصل سوم خواننده با نخستین سینماهای شهر تهران آشنا می‌شود. آخرین فصل کتاب اولین‌های تهران به دو خاطره از نخستین نارضایتی‌ها اختصاص دارد. نویسنده کتاب اولین‌های تهران بیشتر در موضوع فرهنگ به خصوص اولین نشریات و سینماها مطالعه و پژوهش کرده است.
تنها کتاب منحصر به فرد در مورد اولین‌ها، کتابی است به نام «پیدایش اولین‌ها» توسط عمران علیزاده در سال 1364 چاپ شده است.
همچنین کتاب‌های چون اولین‌ها و آخرین‌ها تالیف محمد حسین معینیان به موضوع اولین‌ها اختصاص دارد.
حتی این موضوع درمحورهایی چون ورزش، سینما، روزنامه نگاران و دفاع مقدس نمود داشته است. کتاب«اولین‌های دفاع مقدس» به قلم محمد خامه یار جدیدترین کتاب در این زمینه محسوب می‌شود. این کتاب در سال 1389 توسط انتشارات پارسا اندیش قم منتشرشده و در هفده فصل به رشته تحریر درآمده است.
به جرات می‌توان گفت در بین پژوهش‌ها بازتاب اولین‌ها بیشتر در مطبوعات منعکس شده است و در این زمینه کتاب‌هایی نوشته شده است. در مورد اولین‌های شهر مشهد تا کنون کنکاش جدی صورت نگرفته بود. هرچند در برخی از موارد در مطبوعات به صورت پراکنده به اولین‌های مشهد اشاره شده است. معرفی اولین‌های مشهد و بررسی اثرات آن‌ها در تحولات جامعه یکی از انگیزه‌هایی بوده ست که نگارنده در جستجوی آن بوده است. ناشناخته بودن منابع پژوهشی درباره اولین‌های شهر مشهد یکی از مشکلاتی است که هر پژوهشگر با آن مواجه است. زیرا موضوع مورد نظر تا کنون به صورت جدی مورد بررسی قرار نگرفته است. در واقع مصاحبههای تاریخ شفاهی می‌تواند مهمترین ابزار برای ثبت اولین‌ها محسوب شود. طی دوسال پژوهش درباره اولین‌های شهر مشهد در مواردی که منابع مکتوب پاسخگوی سئوالات نبودند مصاحبه میتوانست کارساز باشد. تلفیق تاریخ شفاهی با اسناد و ومکتوبات موجب ایجاد تحقیق کاملی در مداخل اولین‌های مشهد شده است.
برخی از مصاحبهها انجام شده در ارتباط با موضوع پژوهش عبارتند از:
مصاحبه درباره اولین راننده زن تریلی ایران. این مصاحبه توانست به مستندسازی موضوع کمک کند و با بررسی خاطرات درباره وی زندگی نامه و خاطرات رانندگی در جادهای ایران مورد واکاوی قرار گیرد.
اولین گوینده مذهبی رادیو مشهد از دیگر موضوعاتی بود که مصاحبههای تاریخ شفاهی توانست با ثبت بخشی از خاطرات اطرافیان به مدارک مهمی دست یابیم.
اولین رئیس سازمان آتش نشانی مشهد، اولین راهپیمایی زنان مسلمان مشهد علیه حکومت پهلوی، اولین دانشگاه مشهد، اولین جراحان مشهد و پزشکی نوین و... برخی از موضوعاتی هستند که مصاحبههای تاریخ شفاهی کمک نمود تا درشناسایی اولین‌های مشهد نسبت به تکمیل پژوهش اقدام شود.
بخش اعظم پژوهش اولین‌های شهر مشهد با مصاحبه مستند شده است مصاحبه با حدود سی نفر از افراد مختلف از جمله پزشکان، اساتید دانشگاه، و خانوادههای مرتبط با اولین‌ها از جمله منابع آن محسوب می‌شود.
غلامرضا آذری خاکستر
