گفتنی است که شورای عالی آموزش و پرورش به عنوان مرجع سیاست گذاری در حوزه آموزش عمومی و متوسطه کشور، قدمتی بیش از 110 سال دارد. در سال 1275 ه.ش ‏در دوره سلطنت مظفرالدین شاه ‏و صدارت امین الدوله «انجمن معارف» به ریاست احتشام السلطنه و عضویت رجال برجسته فرهنگی و سیاسی کشور با هدف گسترش مدارس جدید تاسیس گردید. از آن تاریخ تا کنون این شورا تحت عناوین «انجمن معارف» از 1275 ش، «شورای عالی معارفـ» از 1279 ش، «شورای فرهنگ» از 1317ش، «شورای عالی آموزش و پرورش» از 1346ش بی وقفه (به استثنای سال‏های 1354 لغایت 1358) تشکیل جلسه داده که تا کنون بیش از دو هزار جلسه صورت مذاکرات و صورت جلسات آن موجود است. گفتنی است که تعداد جلسات ‏دو شورای معارف و فرهنگ از اولین جلسه به تاریخ 7میزان(مهر) 1301 تا آخرین جلسه به تاریخ 8/5/1346، 1144 جلسه است. بعد از آن با تغییر نام شورای عالی فرهنگ به شورای عالی آموزش و پرورش، شماره جلسات نیز از یک شروع شد که بعد از انقلاب هم همین روند ادامه پیدا کرد که تا کنون تعداد قریب نه صد جلسه تشکیل شده است. از این تعداد، تا قبل از انقلاب( تا 19بهمن 54)، 157 جلسه تشکیل شد و دنباله آن بعد از انقلاب (اولین جلسه از 8/7/1358) تداوم یافت که تا کنون (بهمن 91) قریب 900 جلسه تشکیل شده است. بنابراین تعداد کل جلسات بیش از 2000 جلسه است، که مجموعه آنها در قالب دست نوشته و حروفچینی شده در آرشیومرکز اسناد شورای عالی آموزش و پرورش نگهداری شده و در اختیار پژوهشگران قرار می‏گیرد. ناگفته نماند که در طی این 90 سال(1301 الی 1391) فقط یک دوره قریب چهار ساله از تاریخ 19/11/1354 الی 7/8/ 1358 جلسات شورای عالی تشکیل نشده است.

جهت اطلاع، برخی از اعضای شورای‏های مذکور که بیش از یک سال عضو شورا بودند، به شرح ذیل معرفی می‏گردند:

1- شورای معارف و شورای عالی معارف (از آغاز تا 1317): محتشم السلطنه، سید محمد تدین، ذکاءالملک فروغی، میرزا محمدخان وحید تنکابنی، دکترامیراعلم، علی‏اکبر دهخدا، غلامحسین رهنما، دکترمحمود حسابی، مجید الدوله، گل گلاب، نیرالملک، زین‏العابدین رهنما، سید مهدی مجتهد لاهیجی، ممتازالاطبا، سعیدالعلما، لقمان‏الدوله، میرزاحسین خان سیفی (ادیب السلطنه)، مهدی خان فرخ، محمدعلی فروغی، علی‏اکبر سیاسی، علی‏اصغر حکمت، میرزا اسماعیل خان مرات، حسین علاء، میرزا علی‏محمد خان شیبانی، فخر داعی، شاهزاده عمادالسلطنه، بدیع الزمان فروزانفر، میرزا حسین‏خان پیرنیا، شاهزاده حسینقلی میرزا سالور، سعیدخان مالک (لقمان الملک)، رشید یاسمی، رضاقلی خان هدایت، عیسی صدیق اعلم، مشیرالدوله پیرنیا، عبدالله ریاضی، ملک الشعرای بهار، دکتر جواد آشتیانی، دکتر محمد مصدق، علی آکبر شایگان، احمد سعیدی، دکتر عبدالله شیبانی، محمد خان موتمن( مسیح الدوله).

2- شورای عالی فرهنگ (1317 الی 1346): سید محمد تدین، فرهمند، غلامحسین رهنما، محمد مجتهدی، سیدمهدی مجتهد لاهیجی، دکتر اسدالله ال بویه، محمدعلی فروغی، خلیل ملکی، دکتر ولی نصر، دکتر یدالله سحابی، میرزا اسماعیل خان مرات، محسن غریب، ملک الشعرای بهار، دکتر محمود مهران، دکتر احمد پارسا، احمد سعیدی، وحید تنکابنی، سیدحسن‏تقی زاده، دکتر محمود حسابی، دکتر نصیری، دکتر علی اکبر سیاسی، محسن حداد، حسین اعلاء، بدیع الزمان فروزانفر، یزدان فر، حسین پیرنیا (موتمن الملک)، سعید مالک (لقمان الملک)، رشید یاسمی، عیسی صدیق، محسن کلانتری، دکتر جواد آشتیانی، دکتر جهانشاه صالح، علی اکبر شایگان، مهندس مهدی بازرگان، دکتر عبدالله شیبانی، دکتر ابراهیم شمس آوری، دکتر منوچهر اقبال، ابوالقاسم نراقی، دکتر عباس ریاضی، دکتر روشن، دکتر سنجابی، مهندس ریاضی، سید محمد مشکوۀ، تجدد، غلامحسین مصاحب، غفاری، مهدی آذر، مرتضی قلی اسفندیاری، دکتر جناب، غلامعلی رعدی آذرخشی، حبیب‏الله مظفری، دکتر اسفند فرخ روی پارسا، محمد افشار، دکتر احمد هوشنگ شریفی، دکتر طوسی، حسین فرهودی، دکتر محمد سام، رضا جعفری، مهندس شقاقی، غلامحسین صدیقی، دکتر پرویز ناتل خانلری، دکتر محمد معین، فروغ کیا، میرسپاسی، فخرالدین شادمان، موسی آذرنوش، مجید آهی، احمد مقبلی، یحیی مهدوی، محمدعلی ادب، نوروزیان، عظیم زاده، والی زاده، آیت الله مهدی حائری یزدی، دکتر ذبیح‏الله صفا، دکتر موسی عمید، نامدار، مهندس اشراقی، مرتضی موسی، دکتر خان‏بابا بیانی، شهابی، شعرائی، محمد نمازی، دکتر محمد مشایخی، رضا فلاح، احمد مهران، دکتر بینا، پرفسور جمشید اعلم، فاطمی، دکتر اسماعیل فیلسوفی، دکتر فرهاد، محمد درخشش، دکتر محمود صناعی، مهندس اسفندیاری.

3- اعضای شورای عالی آموزش و پرورش (1346 الی 1354): عیسی صدیق، دکتر محمد علی محتهدی، دکتر یزدان فر، دکتر جهانشاه صالح، دکتر محمد مشایخی، مهندس نفیسی، دکتر احمد هوشنگ شریفی، دکتر اسفند فرخ روی پارسا، مهدی بطحائی، دکتر‏هادی هدایتی، رضا جعفری، دکتر جواد مهذب، دکتر ملکه شیخ حجت‏الله طالقانی، علی‏اکبر میرفخرایی، سیدرضا برقعی، علینقی عالیخانی، هوشنگ نهاوندی، ناصر موفقیان، آذرمیدخت احمدیه.

4- اعضای شورای عالی اموزش و پرورش بعد از انقلاب تا 1379: محمدعلی رجایی، گلزاده غفوری، محمدحسین بنی‏اسدی، حسن حبیبی، محمدطاهر معیری، محمدجواد باهنر، دکتر یدالله سحابی، فرید علم،‏هادی شریفی، غلامحسین شکوهی، دکتر محمد عارفی، سیدحسین طباطبایی، محمدکاظم نایینی، رضا داوری، حسن آدرانی، اسماعیل شهبازی، ابوالفضل احمدی، دکتر کاظم ابهری، ایرج شگرف نخعی، حجت‏الاسلام ابراهیم امینی، دکتر عباس انواری، علی‏اکبر پرورش، مهندس سیف‏الله وفا مهر، علی‏اصغر شامخی امیری، مهندس جعفر علاقمندان، محمد رجبی، حجت‏الاسلام محمد علی موحدی کرمانی، دکتر غلامعلی حداد عادل، آیت‏الله محمد یزدی، دکتر محمدعلی نجفی، ‏مهندس غلامرضا فروزش، دکتر علی‏اکبر صالحی، آیت‏الله سیدمحمد رضوانی، منصوره طبیب زاده، محمود لولاچیان، دکتر مصطفی معین، دکتر سیدکاظم اکرمی، دکتر علی شریعتمداری، دکتر ایرج فاضل، مهندس سعید پورسیف، دکتر حسن اسدی، حجت‏الاسلام سیدیوسف طباطبایی‏نژاد، حجت‏الاسلام احمد احمدی، دکتر رضا ملک‏زاده، مهندس محمدحسین رفیعی طاری، فریده خزعل بعلبکی، دکتر سیدضیاءالدین صدری، محمد حسین توکلی، حسن ظهوری، مهندس امین میرزا محمدی، محسن رحمانی، دکتر محمدرضا‏هاشمی گلپایگانی، مهندس حسین حسینی، مهندس محمد مسعود ابوطالبی، حسین مظفر، مهندس علیرضا مرندی، دکتر علی‏اصغر فانی، دکتر جعفر توفیقی، مهندس بیژن زنگنه، حجت‏الاسلام غلامرضا مصباحی، مهندس حسن رادنیا، مهندس رفیعی طاری، دکتر حسن ملکی، مهندس ثقفیان، ‏دکتر اسدالله ناظری عبدالرحمن چراغعلی، عباس هزاوه، حسین توکلیان، محمد حسین اقارب پرست، احمد صافی، محمدعلی غروی،

5- اعضای شورای عالی اموزش و پرورش در دهه هشتاد: حجت‏الاسلام دکتر محی‏الدین بهرام محمدیان، مهندس مهدی نوید ادهم، محمد فرهادی، علی شریعتمداری، سیدکاظم اکرمی، محمد معین، منصوره طبیب زاده، مهندس طهماسبی، حسین مظفر، جعفر علاقه‏مندان، حجت‏الاسلام علی اکبر موسوی حسینی، مهندس سعیدی‏کیا، علی‏اصغر فانی، جعفر توفیقی، حسن ملکی، اسدالله رضوی، مهین السادات ناظری، مهندس حسن بنیانیان، صدیقه مهدوی، احمد شیرزاد، زهرا رهنورد، مسعود پزشکیان، محمود حجتی، عزیزالله تاجیک اسماعیلی، سید محمد خاتمی، محمود احمدی‏نژاد، مجتبی صدیقی، حسن خالقی، احمد مسجدجامعی، حسن ایمانی، عبدالله کریمی، علی آهون منش، اسحاق جهانگیری، محمدجعفر اسلامی، محمود مهرمحمدی، رضا بهرنگی، محمدامین سازگارنژاد، حسن ابراهیم‏زاده، دکتر علی‏اصغر کاکو حویباری، الهه حجازی، طاهره کاغذچی، لیدا ابراهیمی‏نژاد، عباس میرزا پور، نصرت‏الله جواهری‏پور، شهاب‏الدین غندالی، محمدحسین خلیلی اردکانی، جواد برادران شرکاء، مهندس طهماسبی، علیرضا علی احمدی، محمود فرشیدی، محمدحسین صادقی مقدم، بهرام عین‏الهی، محسن حاتم، دکتر مصطفی گودرزی، محمدعلی اسلامیه، مژده وزیری، محسن کردان، طیبه ماهروزاده، غلامحسین رحیمی، محمدعلی محققی، سیدمحمد قاسم‏حسینی، غلامعلی حداد عادل، حسین نادری‏منش، مهندس‏هادی عزیززاده، دکتر‏هاجر تحریری نیک صفت تحریری، محمدحسین صفار هرندی، محسن پرویز، دکترمحمدرضا اسکندری، دکتر جعفر خلقانی، کامران لنکرانی، بهرام عین‏اللهی، دکتر محسن حاتم، مژده وزیری، دکتر بهرام محسن‏پور، مهندس مرتضی شریف‏النسبی، مهندس محرابیان، ذکربا بازرلو، علی یزدانخواه، امیرمنصور برقعی، سیدمحمد قاسم حسینی، غلامحسین رحیمی، عباس لطفی، طیبه ماهروزاده، دکتر پروین کدیور، ونوس معافی، فرحناز حدادی، حجت‏الاسلام غلامرضا مصباحی مقدم، علی اصغر یزدانی، عباس رهی، فرشاد ابراهیم پور، غلامحسین حیدری، حمیدرضا حاجی بابایی.

 ‏‏در پایان یاد آوری می‏شود عرصه‏های فعالیت و تصمیمات متخذه شورا در دو سه دهه نخست (شورای عالی معارف و فرهنگ) بسیار فراتر از وزارت آموزش و پرورش فعلی بود. به طوری که وزارت ارشاد، وزارت آموزش عالی، سازمان اوقاف، و به طور کلی تمام نهادها و سازمان‏های فرهنگی، هنری، آموزشی، علمی امروزی را نیز شامل می‏شد، در نتیجه اسناد و مدارک کل سیاست گذاری‏های عرصه فرهنگ با موضوعات و محورهای ذیل در مجموعه مصوبات مذکور به چشم می‏خورد:

اهداف نظام آموزش و پرورش، موسسات عالی آموزشی، اعطای نشان و مدال‏های فرهنگی و علمی و هنری، اعطای امتیاز روزنامه و مجله، اعطای امتیاز چاپ کتاب و ترجمه آن، مجوز تاسیس مدارس، ارزشیابی مدارک تحصیلات خارجی، تربیت معلم، مقررات استخدامی معلمان، ادامه تحصیل معلمان، مهد کودک‏ها و کودکستان‏ها، شرایط ثبت نام در مدارس، دوره شش ساله ابتدایی، مدارس عشایری و نیمه‏سیار، دوره راهنمایی، تعیین و تغییر رشته، آیین‏نامه‏های اجرایی دبیرستان‏ها، جهش تحصیلی، تعلیمات دینی و ارزشیابی آن، تعطیلات مدارس خاص اقلیت ارامنه و نمره تعلیمات دینی آنها، ورزش در مدارس، آمادگی دفاعی دانش‏آموز‏ان، کانون‏های فرهنگی و تربیتی دانش‏آموز‏ان، تخلفات امتحانی، امتحانات هماهنگ، حق الزحمه امتحانات، ادامه تحصیل رزمندگان، تحصیلات پناهندگان، ادامه تحصیل دانش‏آموز‏ان روستایی و عشایری، تیزهوشان و کودکان استثنایی، کودکان عقب‏مانده ذهنی و معلول جسمی، مدارس غیردولتی، آموزشگاه‏های علمی آزاد، مدارس اتباع بیگانه در ایران، نحوه ادامه تحصیل دانش‏آموز‏ان ایرانی در مدارس غیرایرانی خارج از کشور، انجمن همکاری خانه و مدرسه (انجمن اولیا و مربیان)، شوراهای منطقه‏ای، مدارس و هنرستان‏های صنعتی و فنی و حرفه‏ای، کار و دانش (طرح کاد)، تعلیمات اکابر، آموزش بزرگسالان و آموزشگاه‏های دولتی و غیر دولتی شبانه، امتحانات متفرقه، مدارس وابسته به وزارتخانه‏ها و سازمان‏های مختلف، مدرسه تجارت، دبیرستان فنی پست، هنرستان صنعتی و راه آهن، شرکت نفت، نیروهای مسلح، هنرستان موسیقی، هنرستان‏های وابسته به وزارت ارشاد و سازمان تبلیغات اسلامی و آستان قدس رضوی، دبیرستان‏های علوم و معارف اسلامی، طلاب و مدرسین علوم دینی و اهل سنت و جماعت، مدارس فلاحتی و دبیرستان‏های کشاورزی، دبیرستان‏های دامپروری، آموزشگاه‏های دامپزشکی، دبیرستان نظام، دبیرستان سپاه پاسداران، آموزشگاه‏های بهیاری، مدارس مددیار پزشکی و ...

‏گفتنی است که به جز صورت مذاکرات و صورت جلسات شورای عالی آموزش و پرورش، قریب700 پژوهش و مجموعه‏های اسنادی نظیر آیین نامه‏ها و مقررات آموزشی، از آن جمله بیش از 70 پروژه پژوهشی مربوط به سند ملی- که 30 پژوهش آن مربوط به آموزش و پرورش 30 استان کشور است- نیز در این مرکز موجود است. بحش دیگر از این مجموعه‏ها مربوط به کمیسیون‏های شورای عالی یعنی کمیسیون معین (50 مجموعه)، کمیسیون اساسنامه‏ها و مقررات (33 مجموعه)، کمیسیون خاص (41 مجموعه)، کمیسیون‏های برنامه‏های درسی، منابع انسانی و نظارت (10 مجموعه)، همچنین صورت مذاکرات جلسات تغییر بنیادین نظام آموزش و پرورش (35 مجموعه)، آیین‏نامه‏ها، بخشنامه‏ها و مصوبات پراکنده (114 مجموعه) و بالاخره طرح‏های تحقیقاتی (260 مجموعه) است.

البته برخی اسناد و مدارک پراکنده سه دهه بعد از انقلاب نظیر: ده‏ها طرح و پیشنهاد مربوط به تغییر نظام آموزشی به خصوص مکاتبات و مصوبات جهت اسلامی شدن آموزش و پرورش، مکاتبات و اسناد برخی مدارس تازه تاسیس با رویکرد مذهبی، ده‏ها برنامه درسی کتب درسی آموزشی و ... نیز در این مرکز نگهداری می‏شود که می‏تواند مورد بهره برداری پژوهشگران قرار گیرد.

در خاتمه با آرزوی اینکه رویکرد فرهنگی نیز در مناسبات و پژوهش‏های تاریخی ایران معاصر مورد توجه پژوهشگران قرار بگیرد، امیدواریم این مرکز اسناد سرآغازی برای بهره‏برداری سایر اسناد و مدارک سازمان‏های آموزشی- پژوهشی آموزش و پرورش که غالباً در بایگانی‏های راکد سازمان‏ها، ادارات، مناطق، مدارس و... نگهداری می‏شوند، باشد. کما اینکه نگارنده پیش از این پیشنهاد تاسیس یک مرکز اسنادی متمرکز برای وزارت آموزش و پروش در مدرسه دارالفنون را ارائه داده است که در صورت تحقق می‏توان، با جمع آوری و تمرکز میلیون‏ها برگ و مجموعه‏های اسنادی آموزش و پرورش، امکان بازکاوی گسترده تاریخ و تحولات نظام آموزشی ‏ایران را ‏فراهم کرد. به امید آن روز.

رحیم روحبخش
مرکز اسناد شورای عالی آموزش و پرورش

نشانی مرکز اسناد شورای عالی اموزش و پرورش: تهران، میدان فردوسی،خ سپهبد قرنی، نبش سمیه، ساختمان شماره 2 آموزش و پرورش، (ساختمان مرحوم علاقمندان)، ط 4، دبیرخانه شورای عالی اموزش و پرورش، تلفن تماس: 82284086