به گزارش سایت تاریخ شفاهی ایران، همایش یک روزه «شیر وخرس؛ مروری بر تاریخ روابط ایران و شوروی» روز یکشنبه 13 اسفند 1391 در دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران با ارایه مقالاتی از محققین ایرانی داخل و خارج کشور برگزار شد.
در ابتدای همایش، حمید احمدی با موضوع «درآمدی بر اهمیت بررسی تاریخ روابط ایران و شوروی» به عنوان سخنران افتتاحیه جنبههایی از اهمیت مطالعه روابط 74 ساله ایران وشوروی را برای حضار تشریح کرد.
در پنل اول که «از پیروزی انقلاب اکتبر تا دوره رضا شاه» نام داشت، ابتدا کاوه بیات با موضوع «قرارداد 1921 ایران واتحاد جماهیر شوروی وخروج نیروهای ارتش سرخ» به سخنرانی پرداخت. وی در آغاز به این نکته اشاره کرد که «پس از انقلاب اکتبر در روسیه، امیدهایی درمیان ملیون ایرانی برای به پایان رسیدن دوره سلطهگری تزاری به وجود آمد. با تحکیم قدرت بلشویکها و وجود مسایل بسیاری در زمینه اقتصادی و سیاسی بین دو کشور، لزوم حل و فصل اختلافات، ازجمله زمینه‌های شکلگیری قرارداد1921 بود.» وی سپس روند مذاکرات مقامات ایرانی با مقامات شوروی را توضیح داد و افزود: «ماده سوم که دولت ایران متعهد میشد علیه انتشار سوسیالیسم و تشکیل اصناف در کشور اقدام نکند به موضوع جنجالی قرارداد تبدیل شد که با اصرار ایران از متن قرارداد برداشته شد. اما جالب این که تنها نکتهای که مورد مناقشه نبود بند مربوط به احتمال لشکرکشی قشون دشمن روسیه از ایران بود که در مراحل بعد به یکی از بحثانگیزترین موضوعات ایران و شوروی تبدیل شد.»
سخنران بعدی این پنل مجید تفرشی بود که با عنوان «مسکو، لندن، تهران: زندگی و زمانه تئودور روتشتین نخستین سفیر شوروی در ایران» به سخنرانی پرداخت. تفرشی در آغاز بحث بر این مطلب تاکید کرد که «کمتر کسی همانند روتشتین در تاریخ روابط دو کشور بوده که با وجود حضور کوتاه، در مناسبات تاثیرگذار بوده است.» او سپس به زندگی روتشتین در روسیه و انگلیس و آشنایی وی با لنین پرداخت و در ادامه عملکرد روتشتین به عنوان اولین نخستین سفیر شوروی در ایران را مورد بررسی قرار داد. تشکیل جبهه روزنامهگاران ضدانگلیسی، تیره کردن روابط شوروی با جنبش جنگل و متقاعد کردن مسکو در حمایت از رضاخان از جمله اقدامات مهم سفارت وی در ایران به شمار میآید.
الهام ملکزاده به عنوان سخنران بعدی روایتی اسنادی از نقش روسیه در قحطی پایان جنگ جهانی اول در ایران ارایه داد.
محمدعلی بهمنیقاجار به عنوان آخرین نفر در این بخش با موضوع «مرزهای ایران و اتحاد شوروی: از انقلاب کمونیستی تا پایان عصر رضا شاه» به سخنرانی پرداخت. در ابتدا عنوان شد: «سقوط حکومت تزاری امیدی را برای اعاده حقوق ضایع شده ایران در میان تعدادی به وجود آورد. اما به زودی معلوم شد که حکومت جدید نیز سیاستهای تجاوزگرایانه تزاری را ادامه میدهد.» سپس وی با تقسیم مرزهای شرق و غرب دریای خزر، به چگونگی اشغال قصبه فیروزه، تصرف خلیج حسینقلی و قراداد استفاده از رودخانه اترک در شرق دریای خزرپرداخت. در ادامه تصرف مناطق بیله سوار وروستاهای نزدیک آن، تصرف پاسگاه بهرام تپه و حفر نهر حسن خانلودر داخل خاک ایران واشغال منطقه دیمان وحمله مرزداران شوروی به پاسگاه ساری بلاغ و کشته شدن تعدادی از ایرانیان برای حاضرین تشریح شد.
در پنل دوم با عنوان «دوران رضاشاه»، ابتدا کریم جعفری در مورد مناسبات ایران و شوروی بر سر نفت شمال در پایان حکومت قاجار سخنرانی کرد. او ابتدا بر این نکته تاکید کرد که تلاش برای تصاحب نفت شمال ایران از دوران ناصرالدین شاه تا سالهای پس از جنگ جهانی دوم ادامه داشت. وی ضمن اشاره به روند تلاش روس‌ها برای تصاحب نفت شمال، علت روی آوردن دولت قوامالسلطنه در سال 1300 و1301 به شرکتهای نفتی آمریکایی را باز کردن پای قدرت سومی در ایران برای کم کردن نفوذ روس و انگلیس دانست. اما مخالفت شوروی و انگلیس با حضور شرکتهای آمریکایی تلاش قوامالسلطنه را با شکست روبه رو کرد: «نفت شمال آزمونی بود که نشان داد بدون وجود یک دول با ثبات ومقتدر داخلی، هرگونه اقدامی عکس العمل دیگران را در پی خواهد داشت.»
«میراث تاریخ نگاری استالینی و فرایند دستوری ملتسازی در آسیای مرکزی» عنوان مقاله سخنران بعدی، حبیب اسماعیلی بود. اسماعیلی ابتدا به این مطلب اشاره کرد که «گفتمان آمرانه هویت در آسیای مرکزی در دوره شوروی، بر اساس قومیتسازی سوسیالیستی شکل گرفت.» سپس وی به ارایه نمونههایی از جریانهای فکری برای هویتسازی در منطقه فرارودان (ماوراءالنهر) در پایان حکومت تزار پرداخت. بعد تاسیس اتحاد جماهیر شوروی، سیاست مسکو برای مردم منطقه هویتسازی قومی بر اساس سوسیالیسم بود. براین اساس هرکدام از جمهوریهای تاسیس شده (تاجیکستان، ازبکستان، ترکمنستان و قزاقستان) برای خود ریشه تاریخی جداگانهای در نظر گرفتند. به عنوان مثال، نماد ازبکستان، امیر تیمور گورکانی، قرقیزستان، «مناس» و تاجیکستان امیراسماعیل سامانی شد. زبان روسی در این کشورها رسمی شد و ضمن کمرنگ شدن زبان فارسی در فرارودان، کتابهایی به نگارش درآمد که تاریخ این مردم را طبق مراحل پنج گانه سوسیالیسم تفسیر میکرد. نتیجه این سیاست آن شد که تاجیکان تباری خالص دارند و ایرانیان ترک تبار هستند.
سالار سیفالدینی با مقالهای با عنوان «طرح مساله ملی در ایران؛ بررسی نظریات استالین در گفتمان قومیت» سخنران بعدی بود. وی ابتدا به این نکته اشاره کرد که «مساله ملی مفهومی بود که از طریق نیروهای چپ وارد ادبیات سیاسی جهان شد.» وی ضمن تعریف ملیت از دید مارکسیسم- لنینیسم، به سیاست جذب اقوام همسایه به داخل شوروی پرداخت و افزود: «به همین شکل واژگانی مانند: مساله ملی، زندان خلقها، ملل تحت ستم و... از طریق انتشارات حزب توده وارد ادبیات سیاسی ایران شد. جریان چپ با کپیبرداری این واژگان به ناسیونالیسم کلان حمله و به ناسیونالیسم خرد بها دادند. آن‌ها با تحریک احساسات قومی در کشورهای همسایه سعی میکردند آن‌ها را در خدمت اتحاد شوروی قرار دهند. نمونههای آن را میتوان در حوادث آذربایجان و کردستان هنگام اشغال ایران در جنگ جهانی دوم دید.»
«ماجرای جاسوسی سرلشکر مقربی» عنوان سخنرانی تیرداد بنکدار بود. وی به این نکته اشاره کرد که «او جاسوسی نظامی سابقه طولانی دارد و در دوران جنگ سرد، اتحاد جماهیر شوروی همیشه تلاش داشته تا از این طریق اطلاعاتی نظامی از کشورهای وابسته به آمریکا از جمله ایران به دست آورد.» بنکدار سپس با توجه به خاطرات عیسی پژمان (فروپاشی ارتش شاهنشاهی) زندگینامه سرلشکر احمد مقربی را توضیح داد. سپس با اشاره به ارتباط مقربی با یک سرهنگ فراری ارتش و تهدید شورویها برای افشای این موضوع، چگونگی انتقال اطلاعات نظامی از سوی مقربی به ماموران سفارت شوروی و نحوه لو رفتن این جاسوسی و دستگیری مقربی را بیان کرد. در پایان این بخش، پرسش و پاسخ بین سخنرانان و حاضرین انجام شد.
در پنل سوم که «از 1320 تا فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی» نام داشت، ابتدا فرزانه ابراهیمزاده با موضوع «بازتاب عمومی و اجتماعی اشغال ایران و کنفرانس سران متفقین در تهران» سخنرانی کرد: «کنفرانس سران متفقین 4 روز در تهران به صورت مخفی برگزار شد، و تنها مردم شاهد افزایش سربازان متفقین و ایست و بازرسی در تهران بودند.» بنا به گفته ابراهیم زاده: «بعدها معلوم شد که تصمیمات سران متفقین در کنفرانس تهران سرنوشت جنگ جهانی دوم را تعیین کرد. اما برای مردم تهران این کنفرانس چیزی جز تحقیر، فلاکت و نامگذاری سه خیابان به نام رهبران متفقین نداشت.»
حسن بهشتیپور با مقالهای با عنوان «مواضع اتحاد جماهیر شوروی در حادثه اشغال سفارت آمریکا در تهران» سخنران بعدی این پنل بود. بهشتیپور ضمن اشاره به نگاه بلندمدت مقامات شوروی، موضع این کشور را نسبت به این حادثه به دو صورت رسمی و غیررسمی تقسیم کرد: «بطور رسمی شوروی اشغال سفارت آمریکا را تقبیح کرد. اما با توجه به مطبوعات شوروی، این کشور معتقد بود که اشغال سفارت نتیجه عملکرد آمریکا در ایران است.» او در ادامه به عملکرد شوروی در سازمان ملل پرداخت و گفت: «شوروی به قطعنامه اول سازمان ملل بعد از اشغال سفارت رای مثبت داد، به قطعنامه دوم رای ممتنع و قطعنامه سوم را وتو کرد.» به عقیده بهشتیپور «شوروی از فضای بوجود آمده پس از اشغال سفارت استفاده کرد و به افغانستان لشکر کشید. مقامات این کشور با توجه به موضع شوروی، انتظار داشتند که ایران از اقدام آن‌ها در افغانستان حمایت کند اما دولتمردان ایران به خصوص امام خمینی(ره) با این کار روس‌ها مخالفت کردند.»
جهانگیر کرمی آخرین سخنران این پنل موضوع «اتحاد شوروی و جنگ تحمیلی عراق علیه ایران» را ارائه کرد. کرمی موضع‌گیری شوروی نسبت به جنگ را به سه بخش تقسیم کرد: «1- از آغاز جنگ تا سال 1361، 2- از 1361 تا 1364، 3- سه سال پایان جنگ؛ در دوره اول که دوران حکومت برژنف است مقامات شوروی با شروع جنگ توسط عراق مخالف بودند زیرا ناامن بودن منطقه را وسیله‌ای برای حضور آمریکا می‌دانستند. در مرحله دوم که ایران موضع برتری پیدا کرد و عراق ضعیف و خواهان صلح شد سیاست شوروی حمایت از عراق و فشار به ایران برای خاتمه جنگ بود. به علاوه رفتار حکومت ایران با حزب توده یکی از عوامل اتخاذ سیاست شوروی بر حمایت از بغداد و فشار بر ایران بود. در مرحله سوم با توجه به تغییر سیاست شوروی در زمان گورباچف و پیگیری سیاست تنش‌زدایی با غرب، سیاست شوروی بر حل اختلاف بین ایران و عراق و برقراری صلح بین دو کشور قرار گرفت.»
در پایان این بخش بحث پرسش و پاسخ بین حاضرین و سخنرانان صورت گرفت.
سخنران اختتامیه محمدکاظم سجادپور بود که موضوع بحث خود را «نظام بینالمللی، ایران و شوروی» قرار داد. سجادپور در ابتدا گفت: «روابط ایران و شوروی نمونه یک دایرهالمعارف روابط بینالملل است زیرا تمام مولفه‌های روابط بین دو کشور مثل جنگ، صلح، تحریم، روابط اقتصادی و ... را در خود دارد.» وی ادامه داد: «در بررسی روابط ایران با اتحاد شوروی باید به تاثیر عامل نظام جهانی و سیاست بین الملل توجه کرد.» او سپس نمونههایی از تاثیر نظام جهانی در تاریخ روابط دو کشور در قرن بیستم را برای حاضران بیان کرد.
مجید تفرشی در جمع بندی پایانی همایش از دست اندرکاران برپایی همایش سپاس‌گزاری کرد و گفت: «در آینده طرح دو سمینار مد نظر است: 1- صدمین سال شروع جنگ جهانی اول و تاثیرات آن در ایران و 2- شصتمین سالگرد کودتای 28 مرداد 1332. امید آن که زمینه‌های برپایی این دو سمینار فراهم شود.»
متن بیشتر مقالات این همایش در ضمیمه روزنامه شرق، شماره 1685 آمده است.
تهیه و تنظیم گزارش: محمدمهدی موسی خان
