اهمیت مطالعه تاریخ در فهم "حقیقت" است. برای فهمیدن حقیقت هر رویداد و انقلابی باید تاریخ آن را مطالعه کرد. هنوز مدت زیادی از انقلاب اسلامی مردم ایران نگذشته است. برای یافتن حقیقت انقلاب اسلامی بهترین عمل مطالعه تاریخ انقلاب و رویدادهای منتهی به انقلاب است. تاریخ­نگاری انقلاب اسلامی اما ویژگی­ها و خصوصیات خاص خود را دارد. تاریخ از پایین و تاریخ شفاهی انقلاب حرف­های بسیاری برای گفتن به نسل­های بعد از انقلاب و جوانان امروز دارد.

"دکترعلی زمانی" سال­ها پیش برای جمع­آوری تاریخ شفاهی و خاطرات مبارزان شاهرودی دست­به­کار شده بود. ساعت­ها مصاحبه و گفت وگو داشت. "زمانی" اعتقاد دارد که برای دریافت حقیقت تاریخ انقلاب باید تاریخ جنگ را هم­زمان مورد بررسی قرار داد. از اولین تماس تا انجام گفت وگو نزدیک به دو هفته طول کشید. تاریخ­نگاری انقلاب اسلامی موضوع گفت­وگو با "علی زمانی" بود، که در سطور ذیل خلاصه­ای از گفت­وگو آمده است.

-         اهمیت مطالعه تاریخ یکی از بحث­های چالش برانگیز در معرفت­شناسی تاریخ است. معمولا مهم­ترین نقد تاریخ و تاریخ­نگاری این است که تاریخ تا چه اندازه معتبر است؟

 زمانی­که حرفی اعتبار نداشته باشد در حد یک قصه یا داستان تنزل پیدا می­کند. تاریخ از همان ابتدا بنا­داشته تا از اساطیر و داستان­های دینی و سنتی جدا باشد و آن­چه در واقعیت اتفاق افتاده را بیان کند. در قرن 19 میلادی بود که تاریخ و تاریخ­نگاری رسما تبدیل به یک حرفه شد. زمانی \"رانکه\" شعاری را مطرح کرد به­این صورت که « تاریخ آن­چنان که بوده است.» که بعدها این جمله سرلوحه تمام تاریخ­نگاران جهان شد. اهمیت تاریخ اما آنجاست که اگر تاریخ همان­گونه که ادعا دارد یک حقیقتی را بیان کند پس دانستن گذشته مانند دانستن حقیقت است. حال باید گفت چرا ما به­دنبال حقیقت هستیم؟ حقیقتی که در تمام مکاتب و علوم و ادیان از اهمیت ویژه­ای برخوردار است.

-         ما همواره شنیده­ایم که « تاریخ را قوم فاتح می­نویسد» این صحبت در شیوه­های جدید تاریخ­نگاری تاچه­میزان صحت دارد؟

تاریخ­نگاری شفاهی یا \"تاریخ از پایین\" از اصطلاحات جدیدی است که در تاریخ­نگاری جهان ایجاد شده است. تاریخ در گذشته تنها در \"دربار\" نگاشته می­شد. در گذشته تاریخ به مردم ارتباطی پیدا نمی­کرد. به­عبارتی در گذشته گروهی غیر از مردم تحولات و تاریخ را رقم می­زدند. حتی همان­طور که اشاره کردید تاریخ را فاتحان می­نوشتند و تاریخ­نگاری از زاویه­دید حاکمان غالب صورت می­گرفت و تاریخ­نگاری از بالا بود. از انقلاب فرانسه به­این­سو حکومت­های دموکراتیک و مردمی بیشتری ایجاد شدند. پس­از­آن هرچیزی که بامردم ارتباط پیدا می­کند، مهم می­شود. در واقع تاریخ امروز از پایین در حال نگارش است، تاریخی که مردم آن را می­نویسند.

-         پس موضوع تاریخ شفاهی از قرن 20 موجب تغییرات بزرگی در تاریخ­نگاری شد؟

این شیوه تاریخ­نگاری زمانی ایجاد شد که موضوع و مخاطب تاریخ، مردم شدند اما گروهی توانایی نگارش تاریخ را نداشتند. در قرن اخیر به­علت بالا رفتن میزان سواد عمومی، میزان یادداشت­های روزانه و خاطره­نویسی افزایش یافته است و این موضوع باعث شناخت بیشتر نسبت به فرهنگ مردم مختلف شده و حتی نقش مردم در ایجاد و تشکیل حکومت­ها نیز بیشتر است.

تاریخ­نگار شفاهی سراغ بخشی از مردم می­روند، مردمی که توانایی بیان وقایع و تاریخ را دارند اما با زبان نگارش تاریخ آشنایی ندارند.تاریخ نگار شفاهی چه ویژگی هایی داردومعمولا مصاحبه­گران خلاق و مسلطی هستند.

-         ایران در صد سال اخیر دو تحول انقلابی را  پشت سر­گذاشته است ودر مورد انقلاب اسلامی سوال­هایی نظیر اینکه « انقلاب اسلامی چیست؟» و « انقلاب اسلامی چگونه به­وقوع پیوست؟» مطرحند و برای پاسخ به این سوال­ها چگونه باید وارد حوزه تاریخ­نگاری شد؟

خوشبختانه تاریخ­نگاری انقلاب اسلامی از همان ابتدا نظر مثبت امام خمینی (ره) را به همراه داشته است. از قول امام (ره) جملات متعددی در صحتیفه نور آمده که : « تاریخ انقلاب را آن­طور بنویسید که نقش مردم مشخص باشد.» ایشان حتی مبدا انقلاب را از سال 42 معین کردند.

تاریخ­نگاری شفاهی در ایران امروز بسیاری از خاطرات انقلابیون دیروز و رزمندگان دوران جنگ تحمیلی را شامل می­شود. از سوی دیگر این شیوه با تاریخ­نگاری سنتی در تقابل است. تاریخ­نگاری کلاسیک همراه با جداول و عبارات تخصصی و حرفه­ای است و البته بسیاری از مردم به آن علاقه­ای ندارند اما تاریخ­نگاری شفاهی با زبانی عامیانه و موضوعاتی مردمی­تر تاریخ را به زبانی همگانی­تر و خواندنی­تر روایت می­کند.

-         چه ارگان­ها و نهادهایی در زمینه تاریخ­نگاری شفاهی انقلاب اسلامی فعالیت می­کنند؟

یکی از مهم­ترین نهادهایی که در زمینه تاریخ­نگاری انقلاب اسلامی کارهای فراوانی انجام داده، «مرکز اسناد انقلاب اسلامی» است. این مرکز اطلاعات و خاطرات انقلابیون، روحانیون و نیروهای موثر انقلاب و حتی رویدادهای شهرها و مکان­های مختلف در سیر انقلاب جمع­آوری کرده است. یکی از فعالیت­های خاص مرکز اسناد طرح تدوین تاریخ انقلاب اسلامی با تمرکز بر نقش شهرستان­ها و استان­های مختلف است. تا­کنون حدود 10 تا 15 استان این فعالیت را انجام داده و نتیجه آن­هم منتشر شده است. در گردآوری این اطلاعات بخشی از اسناد و مدارک ساواک استفاده شده ولی بخش عمده و مهم تاریخ­نگاری­های محلی با موضوع انقلاب اسلامی مربوط به نیروهای مبارزی است که تا­کنون دست به قلم نشده و خاطرات خود را بیان نکرده­اند.

-         پس تنها به این دلیل این امرهنوز به اتمام نرسیده است؟

ابتدا باید گفت که تاریخ شفاهی موضوع جدیدی است و این خود اولین عامل برای پایان نیافتن تاریخ­نگاری انقلاب است. دومین عامل مایل نبودن برخی از نیروهای مبارز و مردمی با نگارش و ثبت مسایل مربوط به آن سال­ها است. یکی از عوامل مهم دیگر اما این است که انقلاب اسلامی خود پدیده­ای جدید و تازه به شمار می­رود. از منظر قانونی نیز محدودیت­هایی وجود دارد. هنوز بسیاری از اسناد و مدارک را نمی­توان در اختیار محققان و تاریخ­نگاران قرار داد. ضمن اینکه بسیاری از افراد موثر در انقلاب هنوز در میان نیروهای حاکمیت حضور دارند و به تاریخ نپیوسته­اند. عامل مهم دیگر پدیده­ای عظیم مانند جنگ تحمیلی است که در عدم تاریخ­نگاری منسجم انقلاب موثر بوده است. انقلاب از سال 42 آغاز شد ولی ما مطلعیم که بیشتر اتفاقات و حوادث محدود به سال­های 56 و 57 بود. به­عبارتی جامعه ایران هنوز دگرگونی حاصل از انقلاب را پشت سر­نگذاشته بود وارد مدیریت بحران جنگ می­شود. جمعیت تاثیرگذار در جنگ نیز به مراتب بیشتر از انقلاب بود. اما نظریه فنی­تر این است که ما هنوز در نگاه تاریخ­نگارانه انقلاب و یا تاریخ مدرن ایران که از مشروطه به­این­سو آغاز شده فاقد نظریات روش­شناختی برای تاریخ­نگاری هستیم.

-         با این حساب  تاریخ معاصر در ایران همواره دچار سختی­های دوران معاصر  رو به روبوده است.  جدااز دو بعد سیاسی و جانب­دارانه  در دوران معاصر چه چالش­های دیگری برای تاریخ­نگاران وجود دارد؟

 در مورد جانب­داری نیز مشکلات فراوانی وجود دارد. گروه­ها و طیف­های مختلف هرکدام برای خود تاریخ­نگاری را انجام می­دهند. این جانب­داری در تاریخ­نگاری به خود­آگاهی مردم ضرباتی را وارد کرده است. تاخیر در نگارش تاریخ ملی و جمعی در عمل موجب از بین رفتن معرفت تاریخی می­شود.

-         تاریخ­نگاری انقلاب در شاهرود چه مسیری را تا امروز پیموده است؟

هنوز طرح مرکز اسناد انقلاب اسلامی برای استان سمنان محقق نشده است. ممکن است محققی برای این­کار وارد میدان نشده باشد. شاید حجم حوادث انقلابی در شاهرود و استان سمنان قابل توجه نبوده است. ما خودمان در سال 84 همکاری پژوهشی را با مرکز اسناد آغاز کردیم. قرار بود تا حدود یک­صد ساعت از خاطرات شفاهی مبارزان انقلابی شاهرود به­صورت کتبی به مرکز اسناد انقلاب اسلامی تحویل داده شود. برای این مهم لیست افراد و نیروهای موثر انقلاب تهیه شد. برای تهیه لیست انقلابی­های شاهرود علاوه­بر اسناد ساواک، گفت وگوهایی نیز داشتیم. مصاحبه­ها و گفت وگوها براساس اولویت­هایی که بود آغاز شد. برخی حاضر به گفت وگو نشدند. بسیاری از افراد در دسترس نبودند. با تمام سختی­ها حدود 50 الی 60 ساعت مصاحبه جمع­آوری شد. البته این طرح توسط مرکز اسناد انقلاب اسلامی متوقف شد.

-         منابع اصلی مورد استفاده برای تاریخ­نگاری معاصر چه مدارکی می­تواند باشد؟

اسناد و مدارک قابل توجه در نگارش تاریخ صد ساله محدود به سه منبع اصلی است. منبع اول، اسناد و مدارک مکتوب ساواک یا شهربانی قدیم است. اسناد مربوط به دوران پهلوی دوم و گاهی پهلوی اول و سال­های پیش از انقلاب است. شخصا معتقدم اگر تاریخ­نگاری مردمی انقلاب به درستی صورت گیرد باید به مسائل فرهنگ دینی بپردازیم. در شاهرود نیز این فرهنگ وجود داشته و در جاهایی معطوف به انقلاب بوده است. منبع اصلی دوم، اسناد وقفی شاهرود است. نزدیک به دو­هزار سند مربوط به سال­های پیش در اختیار ما قرار گرفته است. این اسناد وقفی در واقع بخشی از فرهنگ دینی مردم را برای ما روشن می­کند. این اسناد بخشی از سیر تحول فرهنگ را به نمایش می­گذارد. سومین منبع ما گزارش­های مرکز آمار است. مرکز آمار کتاب­هایی را به صورت سالنامه منتشر می­کند که آمار تمامی نهادهای شهری، اقتصادی، آموزشی و غیره را شامل می­شود. آمارهای سالانه مربوط به سال های 1304 تا 1316 یکی از مهم­ترین اطلاعات مرکز آمار است. در واقع این سال­ها آغاز فعالیت­های شهری شاهرود است.

-         چه افراد و نهادهای دیگری نیز در زمینه تاریخ­نگاری شاهرود فعالیت­هایی داشته­اند؟

ما بعدها با خبر شدیم که دوستان دیگری در سال­های 85 و 86 در قم مصاحبه­هایی با برخی از روحانی­های شاهرودی داشته­اند. این­کار، تکمیل کننده کارهای ما بود و توسط مرکز اسناد انقلاب اسلامی قم صورت گرفت. افراد دیگری در سال­های 87 و 88 فعالیت­هایی را برای گردآوری تاریخ انقلاب در استان سمنان انجام دادند. البته آن تلاش هم هنوز به نتیجه نرسیده است. در­این سال­ها نگاهی نیز به تاریخ و اسناد مکتوب مربوط به انقلاب داشته­ایم.

-         و صحبت پایانی در مورد ناریخ­نگاری انقلاب در شاهرود.

تاریخ­نگاری انقلاب در شاهرود می­تواند با تاریخ جنگ و دوران دفاع مقدس تکمیل شود. خوشبختانه بحث­های تاریخ جنگ در برخی از نقاط شروع شده است. در مورد تاریخ شفاهی جنگ در شاهرود پیگیری­هایی داشته­ایم. امیدواریم این حرکت به نتیجه مورد نظر برسد.

منبع: ویژه نامه پارسیای قومس شماره 31 مورخ 91/11/23