مصاحبه در تاریخ شفاهی

کتاب «مصاحبه در تاریخ شفاهی» مجموعه‌ای از مقالات برگزیده چهارمین نشست تخصصی و کارگاه آموزشی تاریخ شفاهی است که در روزهای ششم و هفتم اسفند 1386 به میزبانی مرکز مطالعات و تحقیقات فرهنگ و ادب پایداری برگزار شد. تفاوت نشست چهارم با نشست‌های پیشین در این بود که نشست‌های قبلی نگاهی کلی به بحث تاریخ شفاهی داشتند. اما نشست چهارم به صورت تخصصی به بررسی موضوع «مصاحبه در تاریخ شفاهی» پرداخت؛ و روی هشت ریزموضوع متمرکز شد.
ماهیت مصاحبه در تاریخ شفاهی،‌ تنگناها و ناگزیری‌ها در مصاحبه تاریخ شفاهی، شگردها و شیوه‌های مصاحبه در تاریخ شفاهی،‌گستره و ژرفای پرسش‌ها در موضوع مصاحبه،‌ تعامل در مصاحبه، نقش و تأثیر پیش داشته‌ها و پیش انگاشته‌های مصاحبه‌گر در مصاحبه، نقش مکان و موقعیت در مصاحبه و موضوع آخر بررسی نسبت و حدود «نقل»، «تبیین» و «نقد واقعه» در مصاحبه از زبان مصاحبه شونده.
برای این نشست تعداد 54 مقاله و گفتارنوشت از پژوهشگران و نهادهای پژوهشی دریافت شد و هیئت علمی ـ متشکل از تعدادی صاحب‌نظران و اعضای گروه تاریخ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان ـ هجده مقاله را برای عرضه در جلسات هشت‌گانه این نشست برگزید.
کتاب «مصاحبه در تاریخ شفاهی» مجموعه‌ای است از تمامی مقالات و گفتارنوشت‌ها بدون در نظر گرفتن رتبه علمی ومحتوای آنها،‌ اما منطبق با موضوع نشست.
شورای سیاستگذاری چهارمین نشست تخصصی تاریخ شفاهی، هدف از انتشار این کتاب را ارتقای توان فعلی کشور ایران در زمینه تاریخ شفاهی، ترغیب تاریخ‌پژوهان به تحقیق در مورد موضوعات جدید این وادی و فراهم‌سازی زمینه‌های تحول و کاربردی نمودن این رشته نوظهور در ایران بیان کرده است.
با در نظر گرفتن اهداف و پیش‌زمینه‌های مذکور، تأمل بر مقالات این کتاب،‌ تصویری واضح و گسترده‌تر از تاریخ شفاهی و اهداف این سلسله نشست‌ها را به دست می‌دهد.
کتاب جدا از محتوای فنی خود، گزارشی است از روند برگزاری چهارمین نشست تاریخ شفاهی چرا که آغاز آن با متن سخنان مرتضی سرهنگی،‌ مدیر مرکز مطالعات و تحقیقات فرهنگ و ادب پایداری، ‌در خیرمقدم به حضار و سخنرانی علیرضا کمری، دبیر علمی نشست چهارم است و پایان آن هم با سخنرانی اختتامیه کمری.
اما اولین مقاله‌ای این کتاب، مقاله‌ای است از مهدی کاموس، با عنوان «مفهوم و ماهیت مصاحبه در تاریخ شفاهی».
مهدی کاموس نگاه جدیدی به ماهیت مصاحبه دارد. از دیدگاه او نگاه کارکردگرایانه و اکتشافی صرف به فرایند مصاحبه، می‌تواند ما را از مفهوم و ماهیت اصلی آن «ارتباط» غافل و چه‌بسا از نیل به هدف اصلی (دست‌یابی به واقعیت) دور نماید.
از دیدگاه کاموس، مصاحبه در تاریخ شفاهی، گفتگویی است که حاصل آن روایتی از یک رویداد تاریخی است و حال یک روایت تاریخی به شیوه گفتگوی بین دو طرف، پیش از اینکه به روش اکتشاف نیاز داشته باشد، به ارتباط صحیح بین راوی و مصاحبه‌کننده نیازمند است؛ و تحت تأثیر شرایط فرهنگی مختلف، تناسب بین راوی و مصاحبه‌کننده و ذهنیت طرفین از یکدیگر و شرایط متعارف کمی و کیفی مصاحبه قرار دارد. کاموس در این مقاله گذری کلی نیز به خود تاریخ شفاهی دارد.
«ریخت‌شناسی مصاحبه»، عنوان دومین مقاله کتاب است که غلامرضا عزیزی آن را قلم زده است. او با تشبیه مصاحبه به هنر در ابتدای مقاله، سررشته بحث خود را به مستمع می‌سپارد. عزیزی در مقاله خود تلاش دارد تا مصاحبه را از منظرهای روش، هدف، زمان، مصاحبه‌شونده و شرایط مصاحبه مورد بررسی قرار دهد و تفاوتها و شباهتهای انواع مصاحبه را بیان کند.
مقاله سوم کاری است از محمد کمال ناصری با عنوان «اهمیت مصاحبه در تاریخ شفاهی».
ناصری مصاحبه در تاریخ شفاهی را کاری فراتر از مصاحبه‌های رسانه‌ای و روزنامه‌ای قلمداد می‌کند.
او نیز به «ارتباطی» بودن فرایند مصاحبه در تاریخ شفاهی تأکید دارد. که تحت‌تأثیر قوانین حاکم بر ارتباطات انسانی است و جنبه‌های خاص روانشناسانه خود را دارد.
در مقاله بعدی کتاب، سیدابوالفضل رضوی، مبحثی تحت عنوان «داده‌های حاصل از مصاحبه، تاریخ یا تاریخ‌نگاری» را آغاز می‌کند؛ در آن به تناسب‌ها و تفاوت‌های متون حاصل از مصاحبه‌ها با متون تاریخ‌نگاری می‌پردازد. به عقیده او متون حاصل از مصاحبه با متون تاریخ‌نگاری که مورخ در خود حادثه دخیل بوده است، تفاوت‌های فراوانی دارند و اگر تاریخ به حساب آیند، تاریخ‌نگاری محسوب نمی‌شوند.
علیرضا ملایی توانی هم در مقاله‌ای با عنوان «نقد و تحلیل داده‌های مصاحبه» به بررسی روش‌های نقد و پالایش داده‌های مصاحبه می‌پردازد که به نوعی تکمیل‌کننده مقاله قبلی است. چینش مقاله‌های این کتاب به ترتیبی است که هر چند مقاله یک قلمرو موضوعی را در برمی‌گیرند، و این از نکات مثبت کتاب به حساب می‌آید.
پیمانه صالحی فشمی و آقایان غلامرضا درکتانیان و حمید کرمی‌پور در مقاله‌های خود مبحث تنگناها و مشکلات مصاحبه‌گر در مصاحبه تاریخ شفاهی را تحلیل و بررسی کرده‌اند.
صالحی به مشکلاتی همچون محدودیت منابع مقدماتی مصاحبه، تنگناهای محیطی، محدودیت‌های ابزاری، هم‌عصر و هم‌شأن نبودن مصاحبه‌گر مصاحبه‌شونده اشاره دارد و درکتانیان به مسائلی همچون مشکلات فردی طرفین، ملاحظات سیاسی، آموزه‌های دینی و مشکلاتی از این دست پرداخته است. کرمی‌پور نیز در همین دو محدوده قدم زده است.
علی باقری‌فر، جمع‌بندی تجربیات خود را در مقاله‌ای تحت عنوان «قوت‌ها و ضعف‌های مصاحبه در تاریخ شفاهی» ارائه کرده است.
یکی از مقاله‌های پربار این کتاب و به قولی نشست، مقاله سید قاسم یاحسینی است. ایشان در مقاله مفصّل خود با عنوان «آسیب‌شناسی مصاحبه در تاریخ شفاهی ایران» به آسیب‌های موجود در زمینه مصاحبه در تاریخ شفاهی ایران براساس تجربیات شخصی خویش پرداخته است. یاحسینی نُه آسیب و چالش مصاحبه در تاریخ شفاهی ایران را معرفی و بررسی کرده است،‌ و براساس تجربیات خویش راه‌های گریز و یا حل این مشکلات را نیز پیش‌روی خواننده قرار داده، و بر جذابیت‌های مقاله‌اش افزوده است.
«بررسی انتقادی برخی مصاحبه‌های انجام شده مربوط به تاریخ انقلاب اسلامی» مقاله‌ای است از سیدمحمدحسین منظورالاجداد، همواره با انتقاداتی تند از شیوه رایج مصاحبه‌های انقلابی و بی‌پاسخ ماندن بسیاری از سوالات.
محسن حسام مظاهری هم مقاله کوتاهی براساس تجربیات خود و دوستانش در جمع‌آوری و تحلیل اطلاعات گورهی از شهدا با عنوان «چنبره گفتمانی و تحریف‌های غیر نیت‌مندی برای نشست چهارم نوشته است. او به مانع بزرگی به نام «زبان رسمی مصاحبه» اشاره کرده است، که به طرفین مصاحبه اجازه نمی‌دهد از تمامی ظرفیت‌های تاریخ شفاهی استفاده کنند.
یکی از مقالات کاربردی این کتاب مقاله محمد نظرزاده با عنوان «آینده‌نگری در مصاحبه‌های تاریخ شفاهی» است. او در مقاله خود به تمهیداتی اشاره کرده که اگر درست چیده شوند، طرفین مصاحبه به راحتی از آنها بهره برده و مصاحبه به درستی انجام می‌شود.
در زمینه تاریخ شفاهی، مصاحبه فردی یکی از رایج‌ترین ابزار برای رسیدن به حقایق تاریخی است. سعید اسدی با تمرکز بر این نکته می‌گوید افراد بیشتر جنبه‌های شخصی حوادث بزرگ را به خاطر می‌سپارند. از این‌رو به مصاحبه‌های فردی ایراد گرفته و در مقاله‌ای با عنوان «نقدی بر روایی مصاحبه»، چاره را در این دیده است که شاهدان مختلف یک حادثه تاریخی برای رسیدن به ذات حقیقت آن حادثه به بحث گروهی بنشینند.این مقاله ده صفحه‌ای می‌‌تواند مبدع تکنیک‌های جدیدی در تاریخ شفاهی باشد.
تعدادی از مقالات این کتاب به نوعی معرفی‌نامه و چارچوب‌شناسی تاریخ شفاهی هستند و خواننده با مطالعه این مقالات از چند و چون و کیفیت مصاحبه آگاه می‌شود. یکی از این نوشته‌ها مقاله «تحلیلی بر روش‌شناسی کمی و کیفی در تاریخ شفاهی» است که ابراهیم عباسی آن را نگاشته است و مقاله دیگر «استاندارد سازی مصاحبه‌های تاریخ شفاهی» به قلم ابوالفضل حسن‌آبادی.
این کارشناس مرکز اسناد آستان قدس رضوی در این مقاله استانداردهای بین‌المللی تحقیقات علوم انسانی و بالطبع تاریخ شفاهی را معرفی کرده است. یعقوب توکّلی هم در مقاله‌ای مفصّل تحت عنوان «درآمدی بر نظام حقوقی مصاحبه در تاریخ شفاهی» قواعد حقوقی مصاحبه را پیش‌روی خواننده قرار می‌دهد. مرتضی میردار «مراحل انجام مصاحبه از دیدار نخست تا پایان، را در مقاله‌ای تحت همین عنوان برای خواننده توضیح می‌دهد. همچنین نصرت‌الله محمودزاده در مقاله‌ای با عنوان «تعاملات مصاحبه‌گر و مصاحبه‌شونده در تاریخ شفاهی» وظایف مصاحبه‌گر و مصاحبه‌شونده را تحلیل و بررسی کرده است.
کاربرد روانشناسی در مصاحبه و کاربرد مصاحبه در روانشناسی یکی از مباحث جالب و بحث‌برانگیزی است که در چهارمین نشست تاریخ شفاهی توسط جعفر گلشن روغنی مطرح شد. او با تکیه بر مکتب نوین تاریخ‌نگاری فرانسه ـ آنال ـ به روش‌های تعامل میان روانشناسی و تاریخ پرداخته است.
مقاله‌های سیدمحمد میرکاظمی و راحله صبوری با وجهی کاربردی به ترتیب با عناوین «تاریخ شفاهی از منظر هم‌سانی در زبان و گفتار» و «لحن راوی» ارائه شده‌اند. هر دو مقاله با زبان گفتار راوی و مصاحبه‌گر سروکار دارند. میرکاظمی با نگرشی تاریخی به نظام گفتار و بررسی ساختار کلمه در زبان و جامعه و بررسی روانشناسانه گفتار، به اهمیت زبان و گویش و لحن در درک مفاهیم و مضامین ذهنی در مصاحبه می‌پردازد و لاله صبوری در مقاله‌ای بسیار شیرین و داستان‌وار به رعایت لهجه و زبان راوی در مصاحبه اشاره می‌کند و تأکید دارد که این رعایت‌ها هیچ خدشه‌ای به اصل مصاحبه وارد نمی‌کنند.
در پروژه‌هایی که بُعد زمانی بر آن حاکم است، دلایل گوناگونی از جمله کاهش قدرت یادآوری مصاحبه‌شونده، اصرار بر سؤال مصاحبه‌کننده، قضاوتها و بغض‌های شخصی مصاحبه‌شونده شکلهای زیادی را در ثبت واقعیت یک حادثه ایجاد می‌کنند. رفع این مشکلات و موانع و یا برنامه‌ریزی صحیح برای عدم مواجه با آنها نیازمند مدیریت قوی مصاحبه‌کننده است.
نورالدین حسین سنابادی عزیز، در مقاله‌ای با عنوان «جایگاه مصاحبه‌کننده در بازشناسی اطلاعات مصاحبه»، ضمن نقل چند تجربه شخصی،‌ در مورد مدیریت مصاحبه سخن گفته است.
مقاله مجید جعفری لاهیجی نیز مقاله‌ای تجربی است با نام «یک تجربه؛ مصاحبه‌های تاریخ شفاهی هنر انقلاب».
او از تجربه‌های خود در نحوه برقراری ارتباط با مصاحبه‌شونده و القای اطلاعات به او سخن می‌گوید.
محمدعلی حیدری دلگرم، نویسنده دیگری است که با نگاهی تجربه‌گرا، تنگناهای مصاحبه‌گری در زمینه دفاع مقدس را در مقاله‌ای تحت عنوان «مصاحبه‌گری در مورد تاریخ شفاهی» بررسی کرده است.
مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، یکی از فعالترین مراکز در زمینه تاریخ شفاهی بوده که تاکنون نزدیک به سی و دو هزار نوار مصاحبه و گزارش از لحظات جنگ و رزمندگان و ارتشیان در رده‌های مختلف تهیه کرده است. برپایه همین اطلاعات و منابع، تعداد 161 عنوان کتاب و مقاله در زمینه جنگ چاپ و منتشر شده است. امیر رزاق‌زاده بر اساس فعالیت‌های این مرکز، مقاله‌ای را تحت عنوان «مبانی، اصول و چهارچوب‌های نظری مصاحبه» ارائه کرده که ضمن معرفی مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ،‌ روش‌های مختلف تهیه مصاحبه در زمینه جنگ را معرفی و تشریح نموده است. این مقاله یکی از مقاله‌های بلندبالای چهارمین نشست تاریخ شفاهی است.
عده‌ای از شرکت‌کنندگان در چهارمین نشست تاریخ شفاهی، برای درک بهتر موضوع مورد بحث خود، نمونه‌ای از تجربیات خود در مصاحبه را در مقاله خود آورده‌اند. یکی از آنها حمید داوودآبادی است او در مقاله خود «مصاحبه و تاریخ شفاهی»، علل لوث شدن تاریخ شفاهی در مطبوعات و نقاط ضعف مصاحبه‌گران در تاریخ شفاهی را برشمرده و جهت روشن‌تر شدن موضوع، از تجربه مصاحبه خود با سیدحسن نصرالله، دبیرکل حزب‌الله لبنان گفته است.
در مقاله‌ای دیگر، محمود حکیمی با عنوان «چهل سال تجربه در مصاحبه» ضمن ارائه تعاریفی از مفهوم تاریخ شفاهی، از شرط لازم «بی‌طرفی» و «بی‌غرضی» مورخ تاریخ شفاهی سخن گفته است و سپس در مورد برتری تاریخ شفاهی بر خاطرات شخصی بحث می‌کند. او در انتهای بحث خود دو خاطره از گفتگوهایش با مورّخان را به مقاله افزوده است.
در همین راستا،‌ احمد نوذری فرسنگی مقاله مفیدتری را با همین رویکرد ارائه داده است او در ابتدا شرحی اجمالی از نخستین مصاحبه‌اش در روزهای پایانی دفاع ارائه می‌دهد و به نخستین اشتباه خود در این زمینه و بهره‌برداری از آن در مصاحبه‌های بعدی اشاره می‌کند. نوذری در این مقاله در مورد تمام موضوعات ارائه شده چهارمین نشست اظهارنظر می‌کند که از این جهت نیز مقاله او مقاله متفاوتی است.
یکی دیگر از مقاله‌های متفاوت این مجموعه، مقاله «مصاحبه در تاریخ شفاهی جنگ با محوریّت زنان» است این مقاله را لیلا محمدی نوشته است. مقاله او حاصل تجربه‌های شخصی در طول چند سال کار مصاحبه و تدوین است. محمدی براساس ویژگی‌های اخلاقی زنان در زمان برگزاری مصاحبه، آدابی را برای مصاحبه‌کنندگان برشمرده تا بوسیله آنها ارتباط بهتر و مؤثرتری در زمان مصاحبه برقرار کنند. چه اینکه زنان در لایه‌های مختلف جنگ در لباس‌های امدادگر، پرستار، همسر و یا مادر شهید و... خاطرات پُرارزشی را به همراه داشته‌اند.
تاریخ را چه بگوییم و چه بنویسیم، برای نسل‌های آینده روایت خواهد شد. این جمله، سرآغاز مقاله‌ای است که مصطفی ایزدی با عنوان «تاریخ شفاهی و بررسی موردی» نگاشته است. او ضمن اشاره به برتری تاریخ‌نگاری محاوره‌ای، در مقاله خود به نقش و تأثیر پیش‌فرض‌ها و پیش‌داشته‌های مصاحبه‌گر در مصاحبه پرداخته است.
مقاله دیگری که درباره میزان اطلاعات مصاحبه‌کنندگان و مصاحبه‌شوندگان ارائه شده مقاله «راویان بی‌ادعا» است. این مقاله توسط غلامرضا آذری خاکستر تهیه شده است و تمرکز آن بر روی نحوه انتخاب مصاحبه‌شوندگان و دسته‌بندی اطلاعات به دست آمده از مصاحبه براساس درجه اهمیت است. به عقیده آذری،‌ گفتگوهای هدف‌مند در قالب پروژه‌های مفید، داده‌های تاریخی بسیار موثق‌تری به نسبت تاریخ‌نگاری‌های فردی، به ما ارائه می‌دهند. چه‌بسا در یک پروژه مقصد مصاحبه افراد عامی باشند ولی مطالب گردآوری شده از آنها بسیار مفیدتر از مصاحبه‌های فردی با تعدادی صاحب‌منصب باشد.
در زمینه بایدها و نبایدهای تاریخ شفاهی، سه مقاله مختلف در این کتاب به چاپ رسیده‌اند. مجتبی رحماندوست، درمقاله‌ای، بایدها و نبایدهای انتخاب منابع در تاریخ شفاهی را مشخص کرده است. عباس آقایی نیز در مقاله‌ای با نام، سی نکته مهم درباره مصاحبه، مصاحبه‌گر و مصاحبه‌شونده را به تفصیل بیان کرده است. شکوه سادات سمیعی نیز در مقاله‌ای نسبتاً کوتاه، نکاتی در مورد بایدها و نبایدهای مصاحبه با بانوان به خواننده را گوشزد کرده است.
«نقش تخیّل در مصاحبه تاریخ شفاهی» از مقاله‌های پایانی کتاب است. این مقاله هم براساس تجربیات شخصی نویسنده آن، محمود جوانبخت نگاشته شده است. نویسنده معتقد است آنچه را که راوی در مصاحبه می‌گوید، باید فوراً در ذهن نویسنده بازسازی شود تا بدین‌وسیله ناخالصی‌های آن گرفته شود و اصل واقعیّت بر روی صحفه کاغذ بیاید.
همچنین این تصویرسازی ذهنی باعث نمود کاستی‌های روایت می‌گردد و مصاحبه‌کننده با این دید می‌تواند سوالات خود را بر پایه رفع کاستی‌ها مطرح کند.
دو مقاله پایانی کتاب از منابع خارجی اقتباس شده‌اند. مقاله اوّل کاری است از کریم جعفری با عنوان «تاریخ شفاهی در گفت‌وگو با دونالد ریتچ. دونالد ریتچ استاد تاریخ اداره تحقیقات کنگره امریکا، یکی از فعالان عرصه تاریخ شفاهی است که با بسیاری از سیاستمداران جهان مصاحبه کرده است و در این مقاله به انتقال تجربیاتش پرداخته است.
مقاله آخر ترجمه‌ای است از «راهنمای گام به گام تاریخ شفاهی» نوشته جودیت مویر. جودیت مویر نیز یکی از اساتید شناخته شده عرصه تاریخ شفاهی است که آثار آموزش متعددی در این زمینه ارائه کرده است. امیرمسعود شهرام‌نیا و سعیده یراقی اصفهانی این ترجمه را به همراه اقتباسی ارائه کرده‌اند.
همانطور که گفته شد، چهارمین نشست تخصصی و کارگاه‌ آموزشی تاریخ شفاهی با مشارکت گروه تاریخ دانشگاه اصفهان، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، سازمان اسناد و کتابخانه‌ ملی ایران و خانه کتاب وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان کتابخانه‌ها و موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی در اسفند ماه 1386 برگزار شد و مجموعه مقالات آن در سال 1387 توسط انشتارات سوره مهر در 513 صفحه برای اوّلین‌بار به بازار نشر سپرده شد.

نویسنده: احمد رضا امیری سامانی