ثبت ‏ضبط خاطرات، یکی از گونه‏های مهم در ادبیات جهان به شمار می‏رود. در غرب، خاطره‏نویسی نه تنها بین سیاستمداران و اهالی فرهنگ و هنر از قرن‏ها پیش مرسوم بوده بلکه این عادت را حتی بین مردم عادی هم می‏شود دید. خاطره‏نویسی اگر چه در وهلۀ نخست ممکن است نوعی ثبت گذشته خصوصی یک آدم باشد و آن را می‏توان یک نوع تاریخ نگاری شخصی نامید اما از آن جایی که انسان متأثر از عوامل اجتماعی، سیاسی و اقتصادی است هنگام ثبت خاطرات می‏تواند منعکس کننده بسیاری از مسائل مهم جامعه ‏خود باشد.

گاهی در این خاطره‏نویسی‏ها نکاتی گفته و ضبط می‏شوند که ممکن است سال‏ها بعد به عنوان نکته‏ای کلیدی و راهگشا، چراغ راه آیندگان شوند. خاطره‏نویسی نوعی تاریخ‏نگاری مردمی است، بدین معنا که این بار اگر چه نویسنده ـ ولو یک فرد معمولی ـ به ثبت خاطرات شخصی خود می‏پردازد اما او تاریخ زندگی‏اش را از دید خود روایت می‏کند؛ روایتی که با روایت رسمی تفاوت‏های اساسی دارد. به همین دلیل خاطره‏نویسی امروزه یکی از مهمترین گونه‏ها به حساب می‏آید و نزد تاریخ شناسان، جامعه شناسان و ... از اهمیت ویژه‏ای برخوردار است.
در این میان خاطرات رجال سیاسی، هنرمندان، ورزشکاران و ... به تبع شهرت و درگیری آنان بامسائل بزرگتر و مهم‏تر، از اهمیت ویژه‏ای برخوردار است. بررسی این خاطرات به ما کمک می‏کند به تصویری روشن و همه جانبه از اتفاقات و مسائل همزمان با روزگرا نویسنده پی ببریم و بدین ترتیب سندی متقن و انکارناپذیر از یک دوره تاریخی داشته باشیم.
طی سال‏های گذشته هم با کتاب‏های بسیاری روبه رو و خاطرات افراد مهم و تأثیرگذار در عرصه‏های گوناگون را شاهد بوده‏ایم. استقبال از این کتاب‏ها و نقد و بررسی‏های گوناگونی که درباره این کتاب‏ها نوشته شده‏اند نشان از اهمیت این کتاب‏ها و شناخت ارزش آن از سوی مردم دارند. از سوی دیگر با وقوع اتفاقات مهم اجتماعی بویژه در سه دهه گذشته ایران از انقلاب گرفته تا دفاع مقدس با کتاب خاطرات رزمندگان و مبارزانی روبرو هستیم که راویت واقعی و جانداری را از آنچه آن روزها بر مردم و سرزمین ما رفته ارائه می‏دهند.
خاطرات ستوانیار صابر قره‏داغلو هم در همین دسته قرار می‏گیرد؛ رزمنده‏ای که با حضور در جبهه‏های جنگ بخش اعظمی از تاریخ شخصی خود و جنگ را برای ما روایت می‏کند. خاطرات این جانباز هفتاد درصد، بسیار خواندنی و گیرایند. از این لحاظ که دراین کتاب، او با زبانی ساده و موجز به روایت خاطرات خود می‏پردازد و از آنجا که خود دستی بر آتش ادبیات دارد و شاعر است، می‏داند که چگونه باید خاطراتش را روایت کند.
از سوی دیگر ساسان ناطقی که گردآورنده و تدوین کننده این خاطرات است، سعی کرده با انتقال دقیق این خاطرات به مخاطب و با تنظیمی شسته و رُفته، زوایای پنهان ‏انقلاب و جنگ را از دید این رزمنده به ما برساند. صابر قره‏داغلو، فرزند علی حیدر سی‏ام آذرماه 1328 به دنیا آمد، بهمن ماه 1346 در ششم متوسطه ترک تحصیل کرد و این خاطره‏ای تلخ برای او محسوب می‏شود.
صابر که شاگرد اول و درسخوان مدرسه بوده، با ورشکستگی پدرش و وضعیت بد مالی مجبور می‏شود دست از درس خواندن بکشد و به کار بپردازد. ولی با اعلام تمایل پسر خاله‏اش برای ورود به ارتش، او هم به ارتش می‏پیوندد و از همین جا مسیر زندگی او دگرگون می‏شود هر چند در دوران تحصیل در ارتش هم او جزو شاگردان نخبه و ممتاز به شمار می‏رفته است. ضبط خاطرات قره‏داغلو در دیدارهای دو تا چهار ساعته ساسان ناطقی و او، از هفدهم فروردین تا بیستم خردادماه 1388 طول کشیده است. درنتیجه، کتاب حاصل 52 ساعت گفت‏وگو است.
او که در دورۀ آموزشی مقدماتی را در کرمانشاه و رشته مخابرات را در دانشکده مخابرات دانشگاه نظامی تهران سپری کرده از این دوره خاطرات جالبی نقل می‏کند. نحوه رفتار نظامیان ارشد با او و همدوره‏ای‏هایش و فکر و خیال‏های او، همه و همه در این کتاب روایت شده‏اند اما اهمیت خاطرات صابر قره‏داغلو مربوط به نکته دیگری می‏شود. چرا که دوران خدمت او قبل از انقلاب با مناقشه‏ها و درگیری‏های مرزی ایران و عراق همزمان می‏شود. از این جهت خاطرات او ارزش دیگری پیدا می‏کنند چرا که خواننده با خواندن این کتاب به پیش زمینه‏های اختلاف بین عراق و ایران که بعدها باعث جنگ تحمیلی و حمله عراق به کشورمان شد، آشنا می‏شود. در کتاب «تلگرافچی پنج ستاره» مخاطب با جزئیات و زمینه سازی و تداوم در گیری‏ها برای شروع جنگ به خوبی آشنا می‏شود و فضای آن را درک می‏کند.
 از سوی دیگر خاطرات او از جنگ هم بسیار ارزشمندند. چرا که وی با تیزبینی و حساسیت ذهن یک شاعر به روایت آدم‏ها و موقعیت‏هایی می‏پردازد که در جنگ وجود داشته‏اند. به همین دلیل می‏توان به این کتاب به عنوان یک منبع خوب برای بررسی وقایع شکل گرفته بین جنگ تحمیلی ‏عراق علیه ایران نگاه کرد. قره‏داغلو از کارشناسان و داوران شعر استان اردبیل است و مقام‏های زیادی را از جشنواره‏های استانی منطقه‏ای و کشوری کسب کرده است. او در حال حاضرسرپرستی انجمن موسیقی اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان اردبیل را بر عهده دارد. از سوی دیگر ساسان ناطقی هم رئیس حوزۀ هنری استان اردبیل است و حاصل کار این دو مدیر، به کتاب جالبی تبدیل شده است.
مثل همه کتاب‏هایی که در برگیرندۀ خاطرات رزمندگانند این کتاب هم لحظه‏های انسانی ‏و ماندگاری را در خاطر آدم ثبت می‏کند. بخشی از این خاطرات را باهم بخوانیم: «طبق برنامه باید به ورزشگاه شیرودی می‏رفتیم. اسرای عراقی لباس شخصی پوشیده بودند و از مهمان‏ها با میوه و شربت ‏شیرینی پذیرایی می‏کردند. اسم یکی از جانبازان سید بود. یکی از اسرا سینی شیرینی را جلوی او گرفت و گفت: «تفضل یا سیدی». سید یکی از شیرینی‏ها را برداشت و با تعجب گفت: «این پدرسوخته از کجا فهمید من سیدم؟» همه خندیدند. حین سخنرانی یکی از مسؤولان چیزی به فکرم رسید. با خود گفتم «شاید یکی از این اسرا باعث شده به این روز بیفتم». روی یک تکه کاغذی نوشتم: «شاید یکی از این اسرا باعث شده سلامتی‏ام را از دست بدهم و از راحتی و لذت زندگی محروم شوم اما به خاطر رضای خدا حلالش می‏کنم.» کاغذ را به دست سخنران رساندم و او هم متن را خواند. یک دفعه اشک اسرای عراقی سرازیر شد. به دست و پایمان افتادند، ما را درآغوش گرفتند و در حالی که به سرشان می‏زدند به زبان خودشان چیزی گفتند. وضعیت آنها ما را هم به گریه انداخت. برنامه برای چند دقیقه به هم ‏خورد. پس از پایان برنامه به بهشت زهرا رفتیم و به شهدای جنگ ادای احترام کردیم..»
خاطره‏ای از این دست همان نکته‏ای است که در اول این نوشتار به آن اشاره شد. ثبت تاریخ شخصی توسط صابر قره‏داغلو باعث شده از شکل گیری و وقوع چنین برخوردی بین اسرای عراقی و رزمندگان ایرانی با خبر شویم. کسانی که چند ماه پیش رو در روی هم جنگیده‏اند حالا با انسانیت به خرج دادن یکی از رزمندگان به کلی موقعیتشان تغییر کرده است. آنان دیگر دشمن هم نیستند.آن اسرا انسان‏های بی‏پناهی بودند که به خاطر دیوانگی یه دیکتاتور مجبور شدند به روی مردمانی که از آنان هیچ کینه‏ای نداشته‏اند، شلیک کنند و خانه و کاشانه آنان را مورد تجاوز قرار دهند. اگر قره‏داغلو این خاطره را ثبت نمی‏کرد به راستی چند نفر از شکل‏گیری چنین موقعیت عجیب و غریبی بین اسرای عراقی و رزمندگان ایرانی در تهران با خبر می‏شدند؟ این روایتی است که ممکن است در تاریخ رسمی جنگ جایی نداشته باشد.
این خاطرات هم چنین نشان می‏دهند که در دفاع مقدس چگونه اقلیت‏های قومی ایران دوش به دوش هم برای دفاع از دین ‏سرزمینشان جنگیده‏اند. لحظه‏های شکل گرفته بین صابر قره‏داغلو که ترک است با هموطنان کُرد، یکی از قشنگ‏ترین بخش‏های این کتاب را شامل می‏شود.
بدین ترتیب ما در این کتاب با خاطرات رزمنده‏ایت روبروییم که از زاویه دید نگاه تیزبین خود به روایت جنگ پرداخته است. این روایت شخصی نه تنها بسیار ارزشمند بلکه بسیار آموزنده هم هست. به همین دلیل این کتاب و به طور کلی آثاری از این دست می‏توانند سال‏ها بعد به منابعی متقن و مستدل برای تحقیقات انسان‏شناسانه و جامعه‏شناسانه تبدیل شوند. امید است که این حرکت همچنان تداوم یابد و خاطرات ماندگار و ارزشمند این دوره در سینه این عزیزان محبوس نمانند.

این کتاب را انتشارات سوره مهر در سال 1391 با 564 صفحه و قیمت 15900 تومان منتشر کرده است.

مهری سادات صفی

منبع: کتاب هفته، شماره 366، شنبه 16 دی 1391، ص17