آخرین سفر شاه ایران به آمریکا

سفر شاه به آمریکا در روزهای 24 و 25 آبان ماه 1356 آخرین سفر رسمی او در مقام پادشاه به آن کشور و آخرین رویداد مهم سیاسی پیش از شعله ور شدن آتش انقلاب اسلامی به شمار می‏آید. این سفر به فاصله 28 سال بعد از آخرین سفر شاه در 23 آبان 1328 برگزار شد. آخرین سفر رسمی شاه به آمریکا برای شاه رضایتبخش بود. قول مساعد کارتر برای ادامه ارسال اسلحه به ایران و وعده شاه برای تثبیت قیمت نفت هر دو طرف را راضی کرده بود. علایم بحران و نارضایتی در ایران حتی قبل از سفر شاه به آمریکا نیز نمودار شده بود. هویدا که طولانی‌ترین دوران نخست وزیری در ایران را داشت به دنبال بروز مشکلات اقتصادی و کمبود کالاهای مصرفی و اختلال در تولید نیروی برق که به خاموشی‌های روزانه تا پنج ساعت منجر شد، استعفا داد و شاه جمشید آموزگار را به جانشینی وی منصوب کرد. تغییر نخست‏وزیر با وعده‏ها‏یی که درباره تغییر رویه گذشته و اعطای آزادی‌های بیشتر به مردم همراه بود؛ ولی مخالفان رژیم بیشتر به تغییر سیاست آمریکا چشم دوخته بودند و تصور می‌کردند که شاه تحت فشار آمریکا ناچار خواهد شد، آزادی عمل بیشتری به آنان بدهد. اظهارات کارتر در مسافرت به تهران که ضمن آن ایران را جزیره ثبات خاورمیانه خواند و از رهبری شاه و محبوبیت او در میان مردم ایران سخن گفت برای مخالفان مایوس کننده بود.(1)
رژیم شاه به دلیل برخورداری از حمایت نیروهای مسلح ایران، آمریکا و قدرت‏ها‏ی بزرگ اروپایی شکست‏ناپذیر جلوه داده می‏شد. تحلیلگران، ایران را نمونه جامعه‏ای باثبات می‏دانستند که در حال پشت سرگذاشتن مراحل نوسازی است. اما بی‏تردید آنها در اشتباه بودند. در ورای اقتدار ظاهری، شاه رژیم متزلزلی قرار داشت. شاه نگران وجهه خود به عنوان فرمانروایی خیراندیش در اذهان جامعه بین‏المللی بود و موضوع حقوق بشر آسیب‏پذیری وی را اثبات می‏نمود. مخالفان در تبعید، در آمریکا و اروپا توانسته بودند با برقراری تماس با سازمان‏ها‏ی مدافع حقوق بشر از این نقاط ضعف، بهره‏برداری نمایند و عفو بین‏ الملل نیز رژیم ایران را به دلیل نقش حقوق بشر محکوم کرد. شاه به منظور تقویت وجهه آزادیخواهانه رژیم خود، ایده‏ها‏ی نوینی از جمله ایجاد حزب رستاخیز را در مقاطع مختلف به محک آزمون گذاشت. اما چنین اقدامی از سوی جامعه و معترضین بعنوان اقدامی جهت انحراف اذهان عمومی مورد پذیرش قرار نگرفت.(2)
در این سفر که شاه امیدوار بود برای تثبیت موقعیت خود ار آن بهره‏برداری کند، برعکس لطمه شدیدی به موقعیت بین‏المللی شاه وارد ساخت و موضع او را در برابر حرکت‏ها‏ی مخالف بیش از پیش تضعیف نمود. تظاهرات بی‏سابقه مخالفان رژیم شاه هنگام ورود او به کاخ سفید، که موجب بکارگیری گاز اشک‏آور از طرف پلیس و اشک ریختن کارتر و شاه هنگام سخنرانی در برابر کاخ سفید شد، شاه را از همان برخورد نخست با رئیس‏جمهور جدید آمریکا در موقعیت ضعیفی قرار داد و نمایش این صحنه از تلویزیون ایران که خود از وجود یک جریان قوی مخالف رژیم در این سازمان حکایت می‏کرد، موقعیت داخلی شاه را نیز به شدت ضعیف نمود.
 دانشجویان ایرانی از همه گرایش‏ها‏ی فکری موفقیت تبلیغاتی دیگری در آخرین برخورد با شاه در آمریکا به دست آورند. یک هفته پیش از انجام این سفر خبرگزاری آسوشیتدپرس در خبری نوشت: «چهار تن نقابدار در تظاهراتی علیه دیدار آینده شاه ایران از آمریکا، خود را با زنجیر به مجسمه آزادی بستند.» شاه نیز پیش از سفر در مصاحبه با مجله آمریکایی نیوزویک اعلام داشت: «برخی تظاهرکنندگان ضدایرانی در آمریکا، تندروهای فلسطینی هستند.» سخنگوی وزارت خارجه آمریکا نیز درباره این تحرکات به مقام‏ها‏ی ایرانی هشدار داد. پرویز عدل سخنگوی وزارت خارجه ایران نیز تظاهرات علیه شاه را به توطئه آنارشیست‏ها‏ علیه شاه توصیف کرد و گفت: «شاهنشاه به عنوان مظهر امنیت و ثبات منطقه بزرگترین مانع برای هدف‏ها‏ی آنارشیست‏ها‏ شناخته می‏شوند!»(3)
 این برخورد در تلویزیون‏ها‏ی آمریکا و در صفحات اول روزنامه‏ها‏ این کشور از جمله لس‏آنجلس‏تایمز و واشنگتن‏پست بازتاب وسیعی یافت. در این تظاهرات همه جناح‏ها‏ی انشعابی سازمان دانشجویان ایرانی در آمریکا همراه با گروهی از دانشجویان مسلمان در نزدیک کاخ سفید اجتماع اعتراض‏آمیزی به راه انداختند. این جمعیت که تعدادشان به 4000 هزار نفر می‏رسید در بخش شمالی کاخ سفید در میدان لافایت Lafayette Square اجتماع کرده بودند و در همان حال جمعیت هوادار شاه نیز که حدود 1500 نفر می‏شدند در ناحیه الیپس Ellipse که چمنزاری در جنوب کاخ سفید است جمع شده بودند. اندکی پس از ورود شاه در ساعت30/10 صبح و با شلیک گلوله‏ها‏ی توپ که مقدم شاه ایران را گرامی می‏داشتند صدها تظاهرکننده ضدشاه برای هجوم به سوی کاخ سفید به صفوف پلیس یورش بردند. دانشجویان با استفاده از چوبدستی‏ها‏یی که از پلاکاردها کنده شده بود و نیز چوب‏ها‏یی که از تاسیسات ساختمانی اطراف تهیه کرده بودند با پلیس مجهز به باتوم به زدوخورد پرداختند. صحنه درگیری خشونت‏بار حدود 20 دقیقه طول کشید. تظاهرکنندگان آن قدر به محدوده تشریفات کاخ سفید نزدیک شده بودند که پلیس مجبور به استفاده از گاز اشک‏آور شد. پرتاب گار اشک‏آور پلیس به سوی تظاهرکنندگان باعث شد تا شاه و رئیس جمهور کارتر نیز دچار سرفه شوند و اشک از چشمانشان جاری شود.
 در پایان این ماجرا 96 تظاهرکننده و 26 پلیس مجروح شدند. جمعیت هوادار شاه شامل 700 دانشجوی نیروی هوایی که با استفاده از سه روز مرخصی به تظاهرات آورده شده بودند و نیز افرادی دیگری می شدند که از سفارت ایران پول دریافت کرده بودند. گروهی از این افراد را اتباع ایرانی‏تبار غیرمسلمانی تشکیل می‏دادند که اعتراف کردند هزینه‏ها‏ی بلیط هواپیما، اقامت در هتل و نیز مبلغ 100 دلار پول توجیبی توسط نمایندگان دولت ایران به آنان پرداخت شده است. یکی از جوانان شرکت‏کننده به خبرنگاران گفت: «من روز دوشنبه با پول شاه به اینجا پرواز کردم. آنان پول بلیط هواپیما را همراه با مبلغ 300 دلار هزینه‏ها‏ی دیگر به هر کسی که حاضر به آمدن به اینجا و اعلام حمایت از شاه بود پرداخت می‏کردند. من این پول را گرفتم و حال علیه خود شاه تظاهرات می‏کنم . (امیدوارم) شاه به درک واصل شود.»
 این خشن‏ترین و بزرگترین تظاهراتی بود که بعد از تظاهرات ضد جنگ ویتنام از اوایل دهه 1970 در واشنگتن صورت گرفت. خشونت‏آمیز بودن این درگیری‏ها‏ی، چشمان گریان شاه و رئیس‏جمهور آمریکا و نیز گزارش رسواکننده مربوط به باج دادن شاه به افراد برای شرکت در تظاهرات به نفع او در محافل بین المللی، بازتاب وسیعی داشت.(4) در ایران به فاصله یک هفته، به تصميم دربار و برای نشان دادن آزادی بیان در کشور، فیلمی از زدوخورد پلیس و مخالفان در برابر کاخ سفید از تلویزیون ملی ایران پخش شد و این شاید نخستين باری بود که مردم ایران در رسانه داخلی چنین صحنه‏ها‏ئی را می‏دیدند.
 در مذاکرات رسمی شاه و کارتر مسائل مربوط به امنیت منطقه و روابط و موضوع فروش اسلحه از طرف آمریکا به ایران و همچنین مسئله نفت مورد بحث قرار گرفت، ولی مهم‏ترین موضوعی که در مذاکرات خصوصی کارتر با شاه مطرح شد مسئله حقوق بشر و آزادی‏ها‏ی سیاسی در ایران بود که کارتر در خاطرات خود به آن اشاره کرده و نوشته است توصیه‏ها‏یی برای گسترش آزادی‏ها‏ی سیاسی و تماس با گروه‏های ناراضی به شاه کرده ولی شاه ضمن دفاع از سیاست‏ها‏ی خود گفته است بیشتر مخالفین او کمونیست‏ها‏ هستند و قوانین ایران فعالیت‏ها‏ی کمونیستی را در ایران منع کرده است. خبرگزاری‏ها‏ی فرانس‏پرس و یونایتدپرس در همین زمینه از قول شاه نوشتند: «کسانی که در دیدار جاری وی از آمریکا دست به تظاهرات می‏زنند در درجه اول کمونیست‏ها‏ هستند! مخالفت در ایران غیر قانونی نیست! ولی کمونیسم غیرقانونی است.»
  مهم‏ترین امتیازی که شاه برای جلب حمایت کارتر از حکومت خود به او داد موافقت با تثبیت بهای نفت بود که با سخنان گذشته او در باره لزوم افزایش بهای نفت و مرتبط ساختن آن با تورم جهانی آشکارا تناقض داشت. شاه در یک کنفرانس مطبوعاتی که پیش از ترک واشنگتن ترتیب داد رسماً این موضوع را اعلام داشت و گفت ایران در اجلاس آینده اوپک از تثبیت بهای نفت برای یکسال آینده حمایت خواهد کرد. در همین کنفرانس مطبوعاتی سئوالاتی در باره مسائل مربوط به حقوق بشر از شاه مطرح شد و شاه در پاسخ به این سئوالات ضمن اشاره به فضای باز سیاسی که در ایران بوجود آمده گفت که او با نظریات کارتر درباره مسائل مربوط به حقوق بشر کاملا موافق است: «ولی آنچه در مورد ایران باید گفته شود این است که در کشور ما فعالیت‏ها‏ی کمونیستی غیرقانونی است و اگر کسانی به علت دست زدن به این قبیل فعالیت‏ها‏ تعقیب و بازداشت می‏شوند، کاری است که در چارچوب قوانین ایران صورت می‏گیرد.»
 شاه در مصاحبه‏ها‏ی دیگر که جداگانه با چند روزنامه و مجله آمریکایی داشت کوشید تا حرکت‏ها‏ی مذهبی را در ایران به کمونیست‏ها‏ ارتباط دهد و چنین وانمود کند که کمونیست‏ها‏ و یا به اصطلاح خودش «مارکسیست‏ها‏ی اسلامی» در پوشش مذهب در ایران دست به فعالیت زده‏اند، تا هم از احساسات مذهبی مردم استفاده کنند و هم از تعقیب قانونی مصون بمانند. شاه اصطلاح «ارتجاع سرخ و سیاه» خود را هم در این مصاحبه‏ها‏ تکرار می‏کرد و برای ترساندن غربی‏ها‏، خطر کمونیسم در ایران را بیش از آنچه واقعیت داشت بزرگ می‏کرد.
 27 نوامبر سال 1977 سناي آمريکا نسبت به تظاهرات بر ضد شاه در شهر واشنگتن و در کنار نرده‏ها‏ي کاخ سفيد به دولت جيمي کارتر اعتراض کرد. اين تظاهرات در جريان سفر شاه به واشنگتن صورت گرفته بود. سناي آمريکاي مقامات دولت کارتر را متهم کرد که اقدامات لازم را براي جلوگيري از اين تظاهرات بعمل نياورده‏اند. از لحن اعتراض چنين برمي‏آمد که مقامات دولت کارتر تعمداً از تظاهرات جلوگيري نکرده بودند تا شاه تضعيف و پايه‏ها‏ي حكومت او متزلزل شود.
آن ديدار برای آب کردن یخ‏ها‏ی روابط بین جیمی کارتر رییس‏جمهور دموکرات آمریکا با شاه ایران تدارک دیده شده بود و از گزارش‏ها‏ چنین برمی‏آید که بسیار بیشتر از آن چه انتظار می‏رفت اثر کرد، به طوری که در ابتدای آن از نظر کارکنان کاخ سفید، شاه ایران یک دیکتاتور مخالف حقوق بشر بود اما در پايانش به نوشته‏ها‏میلتون جردن Hamilton Jordan مشاور رييس‏جمهور کارتر «از ميان بيش از چهل تن سران کشورها که در سال اول ریاست‏جمهوری کارتر با آن‏ها‏ دیدار کرد شاه تاثیرگذارترین بود.» به نوشته جیمز بیل James A. Bill نویسنده کتاب شیر و عقاب (روابط بدفرجام ايران و آمريکا)، شاه و کارتر، در اولین دیدارشان چنان برهم اثر نهادند که سخنرانی شاه در کاخ سفید را، ‏ها‏میلتون جردن فراتر از یک سخنرانی، «یک نمايش عالی!» توصیف کرد و کارتر تمام موانعی که برای فروش اسلحه به کشورهائی مانند ایران ايجاد و تبلیغ کرده بود، برداشت و با کنگره بر سر پیشنهاد فروش آواکس به شاه درگیر شد. در پايان همين ديدار بود که به پيشنهاد اردشیر زاهدی، سفیر پرکار و با نفوذ ایران در واشنگتن، سفر یک ماه و نیم بعد کارتر به تهران تدارک دیده شد. مطبوعات آمریکا نوشتند: «جيمی کارتر اولين رییس‏جمهور آمريکاست که شب اول سال مسيحی را دور از کاخ سفيد می‏گذراند. او امشب در تهران است.»