بررسی تحولات تاریخ معاصر ایران در شهرها و مناطق مختلف کشور، در عین داشتن ویژگی‌های کلی و سراسری، دارای یک سری خصیصه‌های ویژه نیز هست که در آن شهر یا منطقه متفاوت‌تر از سایر شهرها و مناطق می‌باشد و چه بسا تأثیرگذاری آن خصیصه ویژه، در تفکر، باورها و رفتارهای مردم آن نیز بسیار مؤثرتر از عناصر کلی می‌باشد. به عنوان مثال با توجه به این‌که از دوره صفویه اردبیل به عنوان خواستگاه صفویه نقش تأثیرگذاری در رسمیت یافتن تشیع در ایران داشت. مردم این شهر صاحب عقاید بسیار بالای مذهبی و به خصوص در مورد عزاداری حضرت امام حسین(ع) بودند. به همین خاطر مداحان و شاعران پرآوازه‌‌ای در این منطقه می‌زیسته‌اند که در جریان مبارزات نهضت اسلامی حضور داشته و با شعر و مداحی‌های انقلابی، شور زیادی به مردم و مبارزان می‌داده‌اند.

انقلاب اسلامی در اردبیل
این کتاب در هفت بخش تدوین شده است. بعد از مقدمه و پیش‌گفتار، بخش اول با عنوان «اردبیل از عهد باستان تا ظهور سطلنت پهلوی»، نام دارد. در بخش دوم، نقش اردبیل از ظهور تا سقوط سطلنت رضاخان و تحولات این دوران را روایت شده است. بخش سوم با عنوان «اردبیل از پیدایش تا سقوط فرقه دموکرات آذربایجان» است.
«اردبیل از نهضت ملی شدن نفت تا سال 1341» عنوان بخش چهارم است.
عنوان بخش پنجم، «نهضت اسلامی در اردبیل» است. بخش ششم با عنوان «اردبیل در سال‌های 1356ـ1357» و در 5 فصل تدوین شده و مربوط به تظاهرات و اعتراضات مردمی و خاطرات روزهای پیروزی انقلاب اسلامی اشاره می‌کند.
بخش هفتم این کتاب به تاریخ «اردبیل پس از پیروزی انقلاب اسلامی  تا برقراری امینت» اختصاص پیدا کرده است.

بهره‌مندی از تعداد منابع
نویسنده کتاب «تاریخ انقلاب اسلامی در اردبیل»، در تدوین این کتاب از 126 منبع و مأخذ استفاده کرده است. با توجبه به پی‌نوشت‌های ذکر شده در متن اطلاعات کامل و جامعی در اختیار مخاطب قرار می‌دهد. از طرفی هم روایت‌ها و اسناد آورده شده در لابه‌لای صفحات کتاب به خوبی واقعه‌ذکر شده را برای خواننده روشن می‌سازد. با توجه به مطالب و استنادات کتاب، می‌توان گفت این کتاب از لحاظ جامعه‌شناختی و شناخت طبقه‌ی اجتماعی، سیاسی دوره قبل از انقلاب در جامعه اردبیل برای پژوهشگران و علاقمندان این حوزه‌ی مطالعاتی منبعی موثق و مورد اعتماد است.
از همین رو با حسين نصر‌الله زنجاني، مسوول دفتر مطالعات و ادبيات پايداري مراكز استاني حوزه هنري درباره فعالیت‌های این دفتر به گفت‌وگو نشسته‌ایم.

زنجانی درباره پروژه‌های این دفتر می‌گوید: «در بحث مطالعات و تدوین تاریخ انقلاب اسلامی پیشنهادی به صورت پروژه ای به همه استان ها ارائه دادیم البته برخی استانها انجام داده اند. در بعضی استان ها با توجه به نوع داده‌ها و اطلاعات برای تدوین کتاب مجبور شدیم شیوه ها و نوع اثر را تغییر بدهیم مثلاً در همدان با توجه به کثرت داده ‌ها و اطلاعات برای نگارش و تدوین تاریخ انقلاب اسلامی قرارشد به صورت مجموعه عکس منتشر کنیم که این مجموعه به زودی وارد بازار نشر خواهد شد.»

نگاه متفاوت نسبت به سایر آثار
زنجانی افزود: «سعی شده  در این آثار نگاه متفاوتی نسبت به دیگر آثار منتشر شده داشته باشیم. درست است که واقعه و بحث اصلی انقلاب اسلامی در سال 1357 اتفاق می‌افتد اما اگر به حوادث زمان رضاخان و مشروطه را نپردازیم در تحقیق و تدوین این کتاب‌های تاریخی به مشکل برخواهیم خورد. اگر به نحوی و به صورت گذرا به این مطالب و مباحث قبل از انقلاب 57 توجه شود مخاطب نیز علاقه‌مند خواهد شد تا کتاب‌های در این‌باره را  مطالعه کند.»
او می‌گوید: «دفتر مطالعات و ادبيات پايداري مراكز استاني حوزه هنري آماده دارد با نگاهی جدید و متفاوت‌تر از آثار دیگر به لحاظ کمی و کیفی از نویسندگان حمایت کند اما به‌دور از دوباره کاری و تکرار مکررات.»

به گفته زنجانی، شاید این ظرفیت بررسی موضوع انقلاب در حال حاضر وجود نداشته باشد به همین خاطر نویسندگان دفتر واقعه صورت گرفته را از منظر فرد و شخص بازگو می‌کند که تاکنون در این‌باره کار خاصی صورت نگرفته و دفتر انجام می‌دهد.
مسوول دفتر مطالعات و ادبیات پایداری مراکز استانی خاطنشان می‌کند: «گاهی حوادث مهمی در بعضی استان‌ها اتفاق افتاده است که ظرفیت تبدیل شدن به یک کتاب را دارند. بعضی از این اتفاقات می‌توان به حادثه 24 آذر کرمان و آتش زدن مسجد، حادثه بندر انزلی 13 مهر 1358؛ البته به دفاتر استانها ماموریت داده شد با توجه به ظرفیت و کشش خودشان به این موضوعات بپردازند.»
وی سپس به فعالیت‌های اخیر این مراکز اشاره می‌کند و می‌گوید: «کارهای زیادی در این دوسال که از تاسیس این دفتر می‌گذرد انجام شده است. در حدود 25 پروژه (50 عنوان کتاب) برای استان‌ها تعریف شده است و تاکید داشته ایم که بر سه محور شخصیت پژوهی، جریان شناسی یا حادثه محوری این آثار تدوین شود. البته قبل از تولد دفتر مطالعات و ادبيات پايداري مراكز استاني حوزه هنري، دوستان دیگری کارهایی انجام داده‌اند که ظاهراً به بار ننشسته و ما به طور متمرکز و جدی پی گیری این پروژه‌ ها هستیم که کتاب انقلاب اسلامی در اردبیل از آغازین این پروژه و دفتر محسوب می‌شود.»

نگاه ملی به آثار داریم
به گفته وی، دفتر مطالعات و ادبيات پايداري مراكز استاني حوزه هنري، در این یک سال و نیم عمر خود توانسته 64 عنوان کتاب منتشر کند که 25 عنوان آن با موضوع انقلاب اسلامی و 39 عنوان در حوزه‌ی دفاع مقدس است.

از کارهای در دست اقدام در این واحد می‌توان به: انقلاب اسلامی در همدان (مجموعه عکس)، خاطرات آیت‌الله جلیل (کرمانشاه)، انقلاب اسلامی در یزد، خاطرات فضل الله صلواتی (نقش شعرای آذری در نهضت امام خمینی و دفاع مقدس)، حماسه مردم در 21 بهمن کرج و حضور امام درسال 38 در حصار کرج و ... اشاره کرد. البته خاطرات شهید شرافت از شهدای هفتم تیر، خاطرات آیت اله حائری و طنز دردوران پهلوی به زودی رونمایی خواهند شد.

زنجانی درباره چگونگی انتخاب سوژه ها و انتشارکتاب‌ها می‌گوید: هیات کارشناسی دفتر با همکاری انتشارات سوره مهر امور مربوط به شابک، فیپا و چاپ را پی‌گیرند که این آثار با توجه به نظرات کارشناسان توسط سوره مهر و گاهی هم توسط با حمایت حوزه هنری توسط ناشر خصوصی منتشر می‌شود.
در بعضی آثار خاطرات، گاهی به دلیل گذشت زمان و یا مسائل دیگر، اطلاعاتی ذکر می‌شود (اعم از تاریخ عملیات، نام اردوگاه و ...) که ممکن است راوی اشتباه کند به همین خاطر برای صحت و سقم مطلب از یک کارشناس کمک گرفته می‌شود و با استناد به مدارک موجود تصحیح می‌شود.

تاریخ انقلاب اسلامی اردبیل یک اثر ملی
زنجانی تاریخ انقلاب اسلامی را یک اثر ملی برشمرده و می‌گوید به چند دلیل این کتاب اثری ملیاست. اول این‌که یک اثر و نمونه خوب و قابل قبولی است در مقایسه با کتاب‌هایی از این دست که تاکنون منتشر شده‌اند و در این کتاب با استناد به مستندات و اسناد باقی‌مانده از آن دوران نگاهی جامعه شناختی به اجتماع و اوضاع اردبیل داشته است. به نظر کارشناسان این حوزه این کار می تواند الگویی برای انتشار آثار دیگری باشد.

وی همچنین درباره کاهش و نبود اعتبارات لازم برای ادامه‌ی انتشار این‌گونه آثار می‌افزاید: «در حال حاضر اعتبارات لازم برای ادامه‌ی انتشار کتاب‌های مرجع در حوزه انقلاب اسلامی و دفاع مقدس کاهش پیدا کرده است. برای انتشار این‌ گونه آثار هزینه و زمان زیادی لازم است چرا که تولید یک کتاب خوب یک مدت پروسه زمانی را می‌طلبد که مدیران استانی به وجود محدودیتهایی که در حوزه‌های پژوهشی و تاریخ‌نگاری و تاریخ‌نگری سرمایه‌گذاری آنچنانی انجام نمی‌دهند که لازم است با تمهیداتی این مشکلات برطرف شود؛ چرا که در کشور ظرفیت‌هایی برای ارائه آثار خوب و قابل توجه وجود دارد. از طرفی هم به دلیل نبود فرصت و بالارفتن سن مبارزان انقلاب اسلامی و بوجود آمدن مشکلاتی از قبیل فراموشی براثر کهولت سن و یا فوت برخی از آنان، بخش زیاد ناگفته‌های انقلاب همچنان باقی خواهد ماند.»

کمبود منابع دست اول
علی درازی، نویسنده کتاب درباره انتخاب موضوع تاریخ انقلاب اسلامی می‌گوید: «با انتشار رمان نسل فراموش شده با شخصیت‌ها و مبارزان انقلابیون اردبیل بیشتر آشنا شدم. در حین مطالعاتم برای نوشتن رمان به شخصیت ایوب معادی مجذوب شدم و به صورت تک نگاری برای مرکز اسناد انقلاب اسلامی نوشتم. در همین زمان بود که برای تکمیل اطلاعات درباره معادی با افرادی ارتباط برقرار کردم.»

وی می‌افزاید: «در سال 76 در حین مطالعاتم در باره انقلاب اسلامی به فقدان و کمبود منابع اصلی در این حوزه برخوردم و با مطالعه‌ی آثار دیگر در این حوزه و با شناسایی نقاط قوت و ضعف کتاب‌ها تصمیم گرفتم کتابی در حوزه تاریخ انقلاب اسلامی در اردبیل بنویسم.»

وی درباره جزییات کتابش می‌گوید: «برای اینکه بخواهم مخاطب از تاریخ کامل اردبیل بیشتر آشنا کنم با استناد به منابع کتابخانه‌ای و اسناد موجود و با استفاده از تحقیقات کتابخانه‌ای بخش اول این کتاب را از عهد باستان تا مشروطیت اختصاص دادم. در بخش دوم از رضاخان تا پیروزی انقلاب اسلامی با شناسایی افراد و انقلابیون فعال در اردبیل و با تحقیقات میدانی به مصاحبه و گرفتن اطلاعات و داده‌های دست اول پرداختم.»

وی درباره مشکلات پرداختن به این گونه موضوع‌ها می‌افزاید: «بزرگ‌ترین مشکل محقق در پرداختن به این موضوع کمبود منابع دست اول و نبود امکانات کتابخانه و تحقیقاتی دراختیار محقق است زیرا مراکز آرشیوی و تاریخی به خاطر حساسیت‌های زیاد در نگهداری اسناد، این اسناد را در اختیار محقق نمی‌گذارند.»
 
نویسنده کتاب «تاریخ انقلاب اسلامی در اردبیل» اشاره می‌کند که در تدوین و نگارش این آثار مراکزی چون مرکز اسناد بررسی تاریخی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، مرکز اسناد تبریز، کتابخانه مجلس شورای اسلامی با ایشان همکاری بسیار مناسبی داشته و حوزه هنری را در انتشار این نوع آثار جزو حرفه‌ای ترین موسسه‌های فعال در تاریخ نگاری انقلاب اسلامی است.
علی درازی در پایان یادآور می‌شود جلد نخست خاطرات آیت‌الله موسوی اردبیلی تا پایان امسال توسط حوزه هنری منتشر خواهد شد.

آیین رونمایی کتاب «تاریخ انقلاب اسلامی در اردبیل» چهارشنبه 15/6/1391 در تالار سوره حوزه هنری برگزار شد.

کتاب «تاریخ انقلاب اسلامی در اردبیل» از مجموعه کتاب‌های تولید شده در دفتر مطالعات و ادبیات پایداری مراکز استانی حوزه هنری و تحقیق و نگارش علی درازی است. این کتاب در 988 صفحه و قطع وزیری به تازه‌گی توسط انتشارات سوره مهر منتشر شده است.

ملیحه کمال الدین

منبع: کتاب هفته، ش 351، شنبه 1مهر 1391، ص14