فائزه توكلي، پژوهشگر: «تاریخ شفاهی» و «گفتمان» جنگ ارتباط نزدیکی دارند

پژوهشگر پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در نشستی با عنوان «تاریخ شفاهی و گفتمان دفاع مقدس» گفت: تاریخ شفاهی رویکردی نو به تاريخ‌نگاري است و هم‌اکنون نقش مکملی در تاریخ‌نگاری ایران دارد و مقوله گفتمان در ارتباط با تاریخ شفاهی مورد نظر است. این دو ارتباط نزدیکی دارند و باید توجه داشت که گفتمان، خلق موضوع می‌کند و به تحلیل مباحث نمی‌پردازد.

به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، سومين نشست سمینار «بازتاب گفتمان جنگ تحمیلی عراق علیه ایران در تاریخ و ادبیات ایران» با عنوان «تاریخ شفاهی و گفتمان دفاع مقدس» و سخنراني فائزه توکلی درباره «گفتمان جنگ در تاریخ شفاهی» (5 مهر ماه) در پژوهشكده علوم انساني و مطالعات فرهنگي برگزار شد.

فائزه توکلی، پژوهشگر پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در آغاز علت انتخاب گفتمان تاریخ شفاهی و دفاع‌مقدس را عجین بودن اين دو مبحث دانست و گفت: تاریخ شفاهی رویکردی نو به تاريخ‌نگاري است که زمینه پیدایش آن بعد از جنگ جهانی دوم با ضبط خاطرات سربازان جنگ آغاز شد و مي‌توان ریشه این رویکرد نو را در دانشگاه کلمبیا هم يافت. هم‌اکنون تاریخ شفاهی نقش مکملی در تاریخ‌نگاری در ایران دارد و تحولات قبل و بعد از انقلاب اسلامی را در کنار وقایع هشت سال دفاع‌مقدس در بر می‌گیرد.

توكلي در ادامه به مسأله گفتمان به عنوان یک امر تاریخی اشاره كرد و گفت: مقوله گفتمان در ارتباط با تاریخ شفاهی مورد نظر است. این دو با یکدیگر ارتباط نزدیکی دارند. البته باید توجه داشت که گفتمان، خلق موضوع می‌کند و به تفکیک مباحث نمی‌پردازد. گفتمان تفاوت بین آنچه گفته می‌شود و آنچه می‌توان گفت، در یک دوره معین است. در این گفتمان شرایط سیاسی و فرهنگی بر متن حاکم می‌شوند.

وي افزود: در گفتمان، همه ابعاد و نه تنها محتوا، بلکه نویسنده، مخاطب و فعالیت‌های گفتمان در هدف‌سازی موضوعی، نشانه‌سازی، کلمه‌سازی، فعالیت‌سازی، کنش‌های درون متن، هویت‌سازی، رابطه انسانی و... مورد توجه است. این مقوله ماهیت تحلیلی و تفصیلی دارد كه در زمینه‌های محلی و جهانی آن می‌توان به تحلیل گفتمان پرداخت.

توكلي در ادامه توضيح داد: اما در تحلیل گفتمان دفاع مقدس با مطالعه در روایت‌ها به این نتیجه رسیدم که جعبه سیاهي وجود ندارد که تعریفی از گفتمان جنگ ارایه دهد. از دیدگاه تاریخی کاربردی، گفتمان‌ها در جنگ مطرح می‌شوند و برخی افراد در روایت‌ها گفتمان  جنگ تحميلي عراق عليه ايران را یک حادثه تلقی کردند و برخی دیگر گفتمان را دفاع و فرصتی برای تحلیل تجلی دین مي‌دانند.

وي ادامه داد: تاریخ شفاهی نيز یکی از مسایل مهم تاریخ‌نگاری است. زیرا سند آن ذهن افرادي محسوب مي‌شود كه شاهد وقایع تاریخی در مواقع مختلفند. تاریخ‌شفاهی ماهیتی بین رشته‌ای دارد که از طریق تعامل دو سویه بین مصاحبه‌گر و مصاحبه‌شونده ضبط می‌شود و در بحث تاریخ شفاهی نقش مصاحبه‌گر بسیار مهم است. تاریخ شفاهی بعد از اختراع ضبط صوت به وجود آمد که در قالب کاری خود تاریخ را به نحو زنده‌ای در اختیار مخاطب قرار می‌دهد. كسی که در حوزه تاریخ شفاهی دست به قلم می‌شود باید به تمامی مباحث اشراف کامل داشته باشد و در کنار ثبت روایت‌ها به تحلیل آن‌ها نیز بپردازد.

توكلي در ادامه شرح گفتمان جنگ به چهار رویکرد با عنوان‌های گفتمان قومی، پیرایش و آرایش ارزش‌ها در دوره انقلاب اسلامی و دفاع مقدس، گفتمان درک مشترک و اعتماد، گفتمان هویت جمعی و هویت ملی اشاره كرد و گفت: رويكرد قومی را مي‌توان در مناقشات ایران و عراق از دوره پهلوی دوم دید. عراق نام دیگر خوزستان را عربستان گذاشته بود و مي‌خواست از قدرت قوميت عرب مردم ايران براي تسلط بر استان خوزستان استفاده كند.

وي ادامه داد: گفتمان آرایش و پیرایش در دوران دفاع مقدس ایثار و شهادت را به عنوان یک آرایش فرهنگی در لایه‌های مختلف نمودار مي‌كرد و بعد از جنگ اين رويكرد گفتماني با مناسبات و ملاحظات، ارزش‌های غربی و نمادهای مادی مواجه شد.

توكلي با اشاره به این که رويكرد گفتمان هویت جمعی ـ ملی، ارزش‌هاي دوران دفاع مقدس را به صورت وحدت ملی بیان می‌کند، افزود: در واقع تاریخ یکی از مقدمات پیدایش وحدت ملی است که باعث همبستگی و پیوند میان نسل‌ها می‌شود. این پیوند در فرایند تعاملات اجتماعی و نظامی - اجتماعی هر جامعه کسب می‌شود. اما در جامعه ما جوانان خود خواستار تجربه‌اند و از تجربه نسل‌های گذشته به سختی استفاده و آن را به نسل بعد منتقل می‌کنند.

وي درباره گفتمان درک مشترک و اعتماد توضيح داد: این گفتمان به جای توجه به تفاوت‌ها به تشابه‌ها می‌پردازد. در جریان دفاع مقدس عنصر اعتماد رزمنده به فرمانده بسیار بود و همکاری انسانی با اعتماد صورت می‌گرفت و تسهیل‌کننده مسایل و مشکلات و پایه و انگیزه مردم محسوب می‌شد. نسل جوان با توجه به انگیزه مثبت توانست ارتباط خود با گروه مرجع را براساس اعتماد حفظ کند، در غیر این صورت هر جامعه‌ای بدون اعتماد و انگیزه می‌شود و با شکاف بین نسلی روبه‌رو خواهد شد.

در پايان نشست «تاریخ شفاهی و گفتمان دفاع مقدس» پروین دائی‌پور خاطراتی از دوران دفاع مقدس و فعالیت‌های زنان در اهواز را بازگو كرد.

خبرنگار : اکرم دشتبان

منبع: خبرگزاری کتاب ايران (IBNA)