کتاب حاضر پژوهشی است توصیفی و تحلیلی از خانواده‏ای ‏‏سرمایه‏گذار و کارآفرین بر مبنای اسناد موجود در مراکز دولتی، خصوصی و کتابخانه‏ها‏، اما اساس کار بر انجام مصاحبه‏ها‏ی نویسندگان با مدیران و اعضای خانواده لاجوردی و یا مصاحبه‏ها‏ی موجود در آرشیو تاریخ شفاهی با برخی اعضای این خانواده و نزدیکان و نیز مدیران حوزه فعالیت و مقامات سابق اقتصادی است که به عنوان مکمل روش‏ها‏ی کمی و اسنادی مورد استفاده قرار گرفته است. نويسندگان كتاب(1) معتقدند هدف اصلي از نگارش اين كتاب مطالعه موردي سرمايه‏داري خانوادگي لاجوردي به عنوان برشي از تاريخ تحولات معاصر به تبيين رفتارهاي اقتصادي است.
تبیین این نوع رفتارها و انتقال تجربیات فعالان اقتصادی نه تنها حوزه تاریخ معاصر اقتصادی را از خطر انقطاع و قضاوت‏ها‏ی بی‏پایه ارزشی مصون خواهد داشت بلکه تصمیم‏گیران را نیز به اهمیت رابطه تاریخی بخش خصوصی و بخش عمومی آشنا خواهد کرد. خاندن لاجوردی از اواخر دوره ناصرالدین شاه تا آخر دوره پهلوی، در بیشتر عرصه‏ها‏ی اقتصادی اعم از صادرات و واردات و نیز از سال 1330 به بعد در بخش صنعت و خدمات به ویژه صنایع غذایی، نساجی، شوینده، ساختمان، بانکداری و بیمه فعال بودند. مطالعه فعالیت‏ها‏ی لاجوردی‏ها‏ از طریق مقدار ‏‏سرمایه‏گذاری، ویژگی‏ها‏ی ‏‏سرمایه‏داری خانوادگی آنان، جهت‏گیری از تجارت به صنعت و نیز مشارکت آنها در ‏‏سرمایه‏گذاری‏ها‏ی داخلی و خارجی مبنای مطالعه قرار گرفته است.
نویسندگان کتاب برای جمع‏آوری اسناد از کارخانه‏ها‏ و ادارات ثبت تهران مسافرت‏ها‏ی متعددی به شهرهای مختلف داشته‏اند و اسناد بایگانی در وزارتخانه‏ها‏ و سازمان‏ها‏ی متعددی همچون وزارت صنایع، سازمان اسناد انقلاب اسلامی، موسسه تاریخ معاصر ایران، بنیاد مستضعفان و دادگاه انقلاب بازدید و با مدیران شرکت‏ها‏ گفتگو نموده‏اند. اطلاعات مورد نیاز شرکت‏ها‏ که به فاصله سال‏ها‏ی 1323 – 1358 باز می‏گردد با مشکلات معمول مراجعه به اسناد تاریخی در وزارتخانه‏ها‏ مواجه شد که درگیر بورکراسی دولتی است به نحوی که مطالعه اسناد هر شرکت یا سازمان یا شرکت بطور متوسط دو تا چهار هفته طول کشید. کاغذبازی در دیوان‏سالاری دولتی، کندی امور و فقدان پاسخگویی و سوءظن نسبت به موضوع تحقیق از موانع پیش رو تحقیق بوده است.
یکی از نویسندگان کتاب حاشیه‏ها‏ی نگارش کتاب را چنین توضیح می‏دهد: «حواشی که زیاد بود. به عنوان نمونه من برای دسترسی به اسناد خاندان لاجوردی به یکی از نهادها مراجعه می‌کردم. در نامه‌هایی که از مجلس برای آن نهاد می‌بردم نام خانواده لاجوردی درج شده بود و با توجه به اینکه پدر این خانواده و یکی از پسران با نام لاجوردیان شناخته می‌شد مشکلاتی ایجاد شده بود و من باید ثابت می‌کردم که لاجوردیان و لاجوردی هر دو یک خانواده هستند. چند ماه به آن نهاد مراجعه می‌کردم تا بتوانم یک ملاقات حضوری با معاونت حقوقی آن بگیرم اما پاسخی نمی‌گرفتم تا اینکه یک روز خواستم به زور وارد اتاق معاون شوم که چهار ـ پنج نفر دست و پای مرا گرفتند و به مأمور زنگ زدند. می‌خواهم بگویم که حتی این امکان کوچک وجود نداشت که برای آن مقام توضیح دهم که لاجوردی و لاجوردیان برادر هستند. خلاصه حتی با در اختیار داشتن نامه از یک نهاد پژوهشی و مثلاً دانشگاه هیچ گرهی از کار گشوده نمی‌شد. البته از حق هم نباید گذشت که در برخی نهادها افراد علاقمندی بودند که همکاری می‌کردند به عنوان مثال تمامی عکس‌های آقای برخوردار و نشریاتی که در شرکت‌های برخوردار و لاجوردی و ایروانی منتشر می‌شد را از کارکنان شرکت‌هایشان گرفتم».(2)
 این تحقیق تا حدودی بر روایت‏ها‏ی شفاهی صاحبان صنایع که در چارچوب طرح تاریخ شفاهی ‏ها‏روارد و طرح تاریخ شفاهی اقتصادی ایران در دانشگاه لندن انجام شده است، نیز متمرکز است. یکی از اهداف این کتاب، مطالعه بررسی دگرگونی‏ها‏ در حرکت سرمایه از فعالیت‏ها‏ی تجاری به فعالیت‏ها‏ی صنعتی در دوارن پهلوی است تا تبیین بهتری از شکل‏گیری تحولات اقتصادی و سیاسی ایران معاصر به دست آید. برای انجام این کار مطالعه موردی خانوادگی لاجوردی انتخاب گردیده است. انتخاب این خانواده از آن جهت صورت گرفته است که تداوم چهار نسل فعالیت در عرصه‏ها‏ی مختلف اقتصادی، تحولات اقتصادی، اجتماعی و سیاسی یک صدساله اخیر را در فعالیت‏ها‏ی اقتصادی این خانواده منعکس نموده است.
ارزیابی داده‏ها ‏و اطلاعات گردآوری شده در فصول مختلف بر مبنای موقعیت‏ها‏ی اقتصادی– سیاسی ایران در یکصد سال گذشته همچون تحولات جدید سیاسی و اقتصادی دوره پهلوی، برکناری رضاشاه و آغاز پادشاهی محمدرضاشاه، بحران ده ساله اول پادشاهی وی، اصلاحات ارضی و اصول انقلاب سفید، تحولات افزایش قیمت نفت و سیاست‏ها‏ی کنترل افزایش قیمت، تحول نهادهای اقتصادی مانند رشد اتحادیه‏ها‏ی کارفرمایی همچون اتاق بازرگانی و صنایع و معادن قرار خواهد داشت.
تا سال‏ها‏ی میانی دهه 1350 تجار، بازرگانان، صاحبان صنایع و مهندسین مشاور به عنوان یکی از قشرهای طبقه حاکم درآمده بودند که مطالعه نقش آنها در تحولات دوران پهلوی منبع ارزشمندی را برای مطالعه ساخت تاریخ معاصر ایران فراهم می‏کند. بدون این کار فهم رفتارهای اقتصادی در سطح خرد و همچنین در سطح کلان فراهم نخواهد شد و دسترسی به نحوه رفتار اقتصادی فعالان و عوامل و نیروهای بازار در دوره‏ها‏ی پیشین میسر نیست. همچنین نتایج این مطالعه ریشه‏ها‏ی بسیاری از مشکلات فعلی در کار فعالیت‏ها‏ی اقتصادی را روشن‏تر خواهد کرد، بویژه آنکه وقوع انقلاب ایران منجر به مصادره و ملی شدن اموال سرآمدان اقتصادی رژیم پیشین و در نتیجه، حذف این قشر اجتماعی از تحولات بعدی اقتصادی– اجتماعی گردید. این امر تاثیر شگرفی بر ساخت تحولات اقتصادی و سیاسی ایران گذاشت. زندگی و رفتار تجار، بازرگانان و صاحبان صنایع پیوسته در‏ها‏له‏ای از ابهام بوده است. این قشر اجتماعی برخلاف سیاسیون، علما و روشنفکران کمتر به تدوین نظرات و فعالیت‏ها‏ی خود از جمله یادداشت و خاطرات می‏پردازند. بنابراین فقدان این مساله در جایی که آمارهای رسمی به هیچوجه نمی‏‏توانند واقعیت‏ها‏ی زندگی اقتصادی معاصر را نشان دهند، اهمیت مطالعه یاد شده را دو چندان می‏کند.
براساس اسناد موجود خاندان لاجوردي از اواخر دوره ناصرالدين شاه تا آخر دوره پهلوي، در بيشتر عرصه اقتصادي اعم از صادرات و واردات و نيز از سال 1330 به بعد در بخش صنعت و خدمات به ويژه صنايع غذايي، نساجي، شوينده، ساختمان، بانكداري و بيمه فعال بودند. خانواده لاجوردي فعاليت اقتصادي خود را از سال 1270 شمسي با فعاليت‏ها‏ي حاج سيدمحمد لاجورديان و برادرش شروع كرد. اين فعاليت‏ها‏ توسط حاج سيد محمود لاجوردي از نسل دوم و ساير اعضاي خانواده تا سال 1357 ادامه يافت. لاجوردي‏ها‏ در بسياري زمينه‏ها‏ جزو پايه‏گذاران بخش خصوصي مدرن در ايران بودند. آنها اولين شركت خصوصي كامپيوتري ايران را بعد از شركت ملي نفت ايران تاسيس كردند. نسل اول و دوم و سوم اين خانواده در فعاليت‏ها‏ي بازرگاني (واردات و صادرات) فعال بودند اما با شروع فعاليت‏ها‏ي نسل سوم شاهد گسترش فعاليت‏ها‏ي آنان در صنعت هستيم.
اين خاندان در فعاليت‏ها‏ي مختلف اقتصادي از جمله تجارت داخلي، تجارت خارجي، توليدات صنعتي و كشاورزي و ساختماني و ... نوآوري‏ها‏يي براي صنعت مدرن داشت كه در تاريخ اقتصاد ايران به نام آنها به ثبت رسيده است. گسترش شركت‏ها‏ مبتني بر سرمايه‏گذاري مجدد سود شركت‏ها‏ بود. لاجوردي‏ها‏ بيش از 80 شركت و كارخانه در نقاط مختلف كشور از جمله تهران، كاشان، بهشهر، كرمانشاه، قزوين، مشهد، گنبد كاووس، گرگان، نكا، اراك، خرمشهر، نوشهر و حومه محمود آباد تاسيس كردند. در اين شركت‏ها‏ كه عمدتاً در چارچوب گروه صنعتي بهشهر بود تا سال 1357 بيش از 15 هزار مهندس، كارشناس، مدير، كارگر و كارمند مشغول به كار بودند.
احمد لاجوردي مديرعامل گروه صنعتي بهشهر و از نسل سوم كه از اروپا به تهران برگشته بود در مرداد 1358 به وسيله گروه فرقان ترور شد.(3) سيدمحمود لاجوردي تنها بازمانده نسل دوم و سرپرست اكثر واحد‏ها‏ي شركت تا مهر ماه 1363 در ايران ماند و در اين سال براي معالجه سرطان به آمريكا رفت و در همانجا درگذشت. نسل چهارم فعاليت‏ها‏ي خود را در طرح‏ها‏ي اقتصادي در خارج از كشور شروع كرد اما قبل از آن، خانواده لاجوردي به عنوان يكي از برجسته‏ترين خانواده‏ها‏ي عضو طبقه بالا و برجسته اجتماعي و اقتصادي با وقوع انقلاب از صحنه تحولات اقتصادي و اجتماعي ايران حذف شده بود.

پانوشت‏ها‏ :
1- علی‌اصغر سعیدی جامعه‌شناس ایرانی و استادیار و مدیر گروه برنامه‏ریزی و رفاه اجتماعی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران است. وی دارای دکترا در رشته جامعه شناسی از دانشگاه لندن (۱۳۷۸) است. فریدون شیرین‏کام نیز دارای کارشناسی ارشد علوم سیاسی دانشگاه تربیت مدرس و کارشناس مدیریت همکاری‏ها‏ی علمی و پژوهشی در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی است.
2- تراژدی صنعتگران بدفرجام، ضمیمه مهرنامه، ش 4، مرداد 1389، ص 32.
3- احمد لاجوردی رییس گروه صنعتی بهشهر در ‏‏۱۷ مرداد ۱۳۵۸ توسط گروه فرقان ترور (ناموفق) و به سختی مجروح گردید. در این ترور او و راننده اش در تهران زخمی شدند. در حالی که گروه‏ها‏ی سیاسی ترورهای گروه فرقان را محکوم می‏کردند اما ترور وی چندان مورد توجه این گروه‏ها‏ قرار نگرفت.

منابع:
- موقعیت تجار و صاحبان صنایع در ایران دوره پهلوی، علی اصغر سعیدی و فریدون شیرین کام، گام نو،چاپ دوم 1389.
- مهرنامه، ش 4، مرداد 1389، ص 32.

محمود فاضلی