تدوین تاریخ جنگ عراق و ایران یا دفاع‌مقدس و میهنی هشتساله، یکی از ضرورت‏های تاریخ‏نگاری و تعهدات ملی محققان این عرصه است که مؤسسات و مراکز متعددی از سپاه پاسداران گرفته تا ارتش جمهوری اسلامی ایران، جهادسازندگی، بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‏های دفاع‌مقدس و دفتر ادبیات و هنر مقاومت حوزه‌ی ‌هنری سازمان تبلیغات اسلامی از اوان دوران دفاع‌مقدس به آن اهتمام ورزیده‏اند.
اما شاید در این میان، شرح، تبیین و توضیح دلاورمردی‏های رزمندگان ایرانی در آزادسازی خرمشهر قهرمان که بحق، خونین‏شهر لقب گرفت، باید در رأس تحقیقات تاریخی مورخان جنگ و تاریخ معاصر ایران قرار گیرد. آزادسازی خرمشهر، تبلور راستین دفاع میهنی ملت ایران در برابر نیروهای بیگانه بوده که شاید در طول تاریخ، هیچ دفاع و افتخاری، غرورانگیزتر از این مقطع تاریخی نبوده است.
با توجه به فرصت‏سوزی، شتاب‏زدگی‏، بی‏برنامگی و ناپختگی‏هایِ اعمال‏شده در حوزه‌ی تدوین تاریخ دفاع‌مقدس، طراحی بنیادین و علمی تدوین این پیشینه، از ابعاد مختلف نظامی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی، دارای اهمیت فراوان است. جایگاه و نقشِ روشِ علمی تاریخ شفاهی در گردآوری داده‏ها و اطلاعات تاریخی دوران معاصر و نزدیک به زمان ما، توجه هرچه بیشتر به این روش به صورت علمی، اصولی و پرهیز از شتاب‏زدگی در عین مغتنم شمردن فرصت‏ها را دوچندان می‏کند. هیچ محقق و اندیشمندی در این راستا نمی‏تواند منکر سود بردن از روش علمی تاریخ شفاهی شود. نکته آن‌که، آن‌چه بیشتر نهادهای مذکور به عنوان تاریخ شفاهی گردآوری کرده یا منتشر ساخته‏اند، خاطره‏نگاری، یادداشت‏های روزانه‌ی جنگ، داستان و داستان‏واره بوده و در حیطه‏ی مفهومِ تاریخ شفاهی نمی‏گنجد. درباره‏ی آزادسازی خرمشهر و عملیات‏های انجام‌شده، حوزه‏ی عملکرد محقق باید بسیار فراتر از متقدّمان باشد.
در توضیح این مطلب باید گفت، با توجه به پیشینه‌ی تاریخی اختلافات مرزی ایران با عراق از اواسط حکومت پهلوی(دهه‌ی 1330)بر سر اروندرود و خرمشهر(صرف‌نظر از دوران قاجاریه و توافقات به عمل آمده در آن دوران) یکی از مسائل مهم، بررسی و تحقیق درباره‏ی فضای عمومی سیاسی ـ اجتماعی خرمشهر در دوران پیش از شروع جنگ ایران و عراق و نظرگاه‏ها و دیدگاه‏های مردمی در این خصوص است. شایعات و اخبار غیررسمی از نخستین روزهای حمله‌ی نیروهای بعثی به خرمشهر و واکنش گروه‏های مختلف مردمی به این رویداد، ضرورت موشکافی موضوع را روشن می‏کند. بدین ترتیب، گروه محوری اول در انتخاب برای مصاحبه‌ی فعال تاریخ شفاهی، معمّرین و افراد میان‏سال این شهر و حومه‌ی آن و سپس مسوولان خرمشهر و استان خوزستان خواهند بود. اهمیّت موضوع از آن روست که سرعت اشغال این شهر با وجود مقاومت دلیرانه‌ی مردم، در مقایسه با دیگر نقاط مرزی در غرب و جنوب‏غرب ایران، قابل تأمل و دقت است.

 در مرحله‌ی دوم، هسته‌ی سخت تحقیق تاریخی اشغال خرمشهر توسط نیروهای عراقی، وضعیت نیروهای ایرانی، استحکامات نظامی، میزان تسلیحات و نیرو در منطقه است که داده‏های لازم را می‏توان با انجام مصاحبه با فرماندهان نظامی آن دوران، استحصال کرد. نکته‌ی مهم، آن‌ که در تغییر و تحولات در فضای سیاسی ایران در آن دوران، مانند اختلافات مجلس و ریاست جمهوری و قوّت بازار شایعات و بعضاً اخبار غیرواقع، محقق تاریخ و مصاحبه‏کننده، وظیفه‌ی سنگینی در این بخش بر عهده دارد. یافتن راویان مرتبط و شاهدان واقعی رویداد، برای مصاحبه و مصاحبه‏شوندگان مناسب، جلب اعتماد طرف مقابل و گردآوری، تنظیم و تدوین داده‏ها و مطابقت با دیگر مدارک مؤید و مکمل، مانند اسناد مکتوب وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح، تلاش در جهت بی‏اثر یا کم اثر کردن حب و بغض‏ها و موضع‏گیری‏های سیاسی و کاهش تأثیر گفتمان سیاسی روز بر مصاحبه و داده‏های حاصل از آن، اهم نکات علمی در این زمینه هستند که باید رعایت شوند. از سوی دیگر، فاصله‏گرفتن بیش از سه دهه از آن روزها و به شهادت رسیدن بسیاری از رزمندگان و دست اندرکاران دفاع مقدس در خرمشهر، در روزهای جنگ و پس از آن، سرعت‏بخشیدن به طرح، همراه با دقت‏نظر را اجتناب‏ناپذیر می‏کند.
طرح تحقیقی تا این نقطه، هنوز به اشغال خرمشهر نرسیده و در مرحله‌ی سوم است که وضعیت این شهر هنگام اشغال، مراکز اولیه‌ی اشغال‌شده، واکنش مردم و ساکنان شهر نسبت به ورود اشغالگران و وضعیت دوران اشغال باید ارزیابی شود. بنابراین در کنار اسناد و مدارک مکتوب باقیمانده از آن دوران، مرتبط با موضوعات مذکور، اقشار مختلف مردم خرمشهر نیز باید مورد مصاحبه و مطالعه قرار گیرند. از آن‌جا که جنگ تحمیلی موجب آوارگی بسیاری از ساکنان شهر شد به نحوی که حتی پس از آزادسازی و پایان یافتن جنگ هشت‌ساله، برخی همچنان در شهرهای دیگر سکونت و اقامت دارند، شناسایی جامعه‌ی آماری مورد نیاز برای انجام مصاحبه در اولویت کاری قرار می‏گیرد. بنابراین، محدود و محصور کردن تاریخ دفاع‌مقدس به طور عام و خرمشهر به طور ویژه، به نیروهای نظامی و رزمنده‌ی آن دوران، خبط و غفلتی جبران‏ناپذیر است زیرا همچنان لایه‏های عمیق تاریخ این واقعه را نامکشوف و «سر به مهر» باقی می‏گذارد. سیاست‏مداران و رجال سیاسی آن دوران نیز باید مورد پرسش‏های عمیق محقق تاریخ، قرار گیرند. بازتاب و واکنش عمومی در رده‏های بالای نظامی و سیاسی به این رویداد ناگوار چه بوده است؟ در دوران اشغال، چه تمهیدات و تصمیماتی اندیشیده و گرفته شده؟ موانع و چالش‏های انجام عملیات و به ثمر رسیدن تلاش‏ها چه بوده است؟ و دهها پرسش اساسی دیگر که شاید تنها سیاست‏مداران قادر به پاسخ‏گویی به آن‌ها خواهند بود. در این زمینه، آن‌چه اسباب انجام مصاحبه‏های فعال‏تر و پرچالش را فراهم خواهد ساخت، انبوه خاطراتی است که از سوی مدیران و مسوولان رده بالا و میانی کشور در آن دوران، منتشر شده و محقق تاریخ، پیش از هرگونه اقدام به ضبط مصاحبه و خاطرات افراد در قالب روش تاریخ شفاهی، لازم است به آن‌ها مراجعه کرده در آن‌ها دقت نظر به عمل آورد. این خاطرات و خودنگاشت‏ها، می‏توانند دست‏مایه‏ای باارزش در زمینه‌ی دفاع مقدس باشند. ادعاها، تبرئه‏کردن‏ها، فرافکنی‏ها و بسیاری از مسائل مطرح شده‌ي دیگر در این خاطرات و یادمانده‏ها باید مورد پرسش و راستی‏آزمایی مصاحبه‏کننده قرار گیرد؛ ویژگی‏ای که شاید در کمتر حوزه‏ی تحقیقی دیگری مشاهده شود.
سومین محور اساسی در طراحیِ تدوین تاریخ آزادسازی خرمشهر، روند عملیات بیت‏المقدس، از ابتدا تا پیروزی در سوم خردادماه 1361 است. جمله‏ی تاریخی امام خمینی(ره) که «خرمشهر را خدا آزاد کرد» نشان از عظمت این عملیات و اعجاب مردم ایران و ناظران خارجی بود؛ زیرا امری تقریباً غیرممکن را تحقق بخشید. بنابراین تمامی‏ ابعاد و جوانب این حماسه‏ی تاریخی باید بررسی شود. نیروهای عملیاتی، ارتش، سپاه و بسیج مردمی، محورهای عملیاتی، پدافند و نیروهای کمکی، لجستیک، ترابری، جهادسازندگی و بسیاری دیگر از نیروهای دخیل در این پیروزی باید مورد توجه قرار گیرند. این نیروها شامل تمامی رده‏های نظامی از فرماندهی تا نیروهای پشتیبانی، تدارکات، بهداری و کمک‏رسانی، اطلاع‏رسانی و اطلاعات عملیات و ... است. پرهیز از مرکزگرایی و نخبه‏گرایی به عنوان یکی از آسیب‏های جدی تاریخ‏نگاری دفاع مقدس، باید در سرلوحه‏ی برنامه‏ها قرار گیرد.
فتح خرمشهر، نه به عنوان عملیاتی منفرد و مستقل در دفاع مقدس بلکه مقطعی مهم که از همان ابتدا در جریان عمومی جنگ و تداوم یا توقف آن نیز تأثیر بنیادین برجای نهاد، شاه‏بیت دفاع مقدس و میهنی ملت ایران بود. در صورت تحقق طرح و برنامه‏ی پیشنهادی پیش‏گفته، می‏توان امید داشت که پیشینه و تاریخچه‏ای نزدیک به واقع از رویدادی سرنوشت‏ساز در تاریخ معاصر ایران، تنظیم و نگارش یافته، بر غنای تحقیقات تاریخی افزوده و الگویی مناسب برای تاریخ‏نگاری دیگر مقاطع تاریخی فراهم سازد.

دکتر مهدی ابوالحسنی ترقی

منبع: خردنامه همشهری، ویژه نامه پایداری، مرداد 1391، شماره 100، ص 78