برنامه مصاحبه پایان خدمت که در آئین‌نامه 5-870 نیروی زمینی از آن یاد شده است شامل مصاحبه با افراد ذیل می‌شود: رؤسای وزارتی و ستادی، فرماندهان قرارگاه اصلی، فرماندهان قرارگاه‌های تخصصی نیروی زمینی و یگان‌های قرارگاه‌های متحد نیروی زمینی، فرماندهان و معاونان فرماندهان مقر فرماندهی آموزش و دکترین نیروهای نظامی، فرماندهان و معاونان فرماندهان آموزشگاه و مرکز بهداری نیروی زمینی، فرماندهان یگان‌ها و لشکرها، و فرماندهان صحنه عملیات و قرارگاه‌های پشتیبانی یگان‌ها.
هدف برنامه فوق گردآوری خاطرات و تجارب شخصیت‌های بلندپایه و اطمینان از حفظ این اطلاعات و بهره‌برداری نیروی زمینی از آنهاست.
مصاحبه پایان خدمت کمی با دیگر مصاحبه‌های رسمی، به ویژه مصاحبه‌های خروجی، تفاوت دارد اما توجه به ملاحظات زیر برای آنها نیز لازم است:

الف-هر گاه شخصی به مسئولیت مهمی که در ذیل تعریف برنامه مصاحبه پایان خدمت می‌گنجد، گمارده شد اداره تاریخ مربوطه در حوزه وی باید به آن افسر یا تشکیلاتش برنامه مصاحبه را اطلاع داده و تعیین فردی به عنوان رابط را نیز از وی درخواست کند. ارسال این اطلاعیه فرصتی است تا نگهداری از اسناد مهم توسط مورخ یا دفتر مصاحبه‌شونده نیز در زمرة موارد درخواستی از شخصیت مورد نظر قرار گیرد زیرا چنین اسنادی هنگام تهیه فهرست عناوین و سؤالات برای مصاحبه پایان خدمت بسیار مفید واقع می‌شوند.

ب-مسئولیت انتخاب رابط برای مصاحبه پایان خدمت برعهده دفتر مصاحبه‌شونده است. رابط موظف است در تهیه فهرست عناوین و سؤالات، ارائه اسناد ضروری، و برنامه‌ریزی برای جلسه مصاحبه به مورخ کمک کند. در برخی موارد می‌توان به رابط نیز اجازه داد تا در جلسه مصاحبه حضور داشته باشد.

ج-مورخ برای طراحی فهرست عناوین و سؤالات باید از جایگاه و پست سازمانی مصاحبه‌شونده‌ای که قرار است با وی مصاحبه کند، شناخت کافی داشته باشد و خصوصیات چنین جایگاهی را به خوبی بشناسد. مورخان برای آشنایی با نمونه‌ای از سؤالات محوریِ فهرست عناوین و سؤالات می‌توانند به ضمیمه «ز» مراجعه کنند. البته سؤالات مذکور اساساً استخوان‌بندی فهرست عناوین و سؤالات هستند و لذا به آنها باید صرفاً به عنوان کلیدی برای شروع کار نگریسته شود.

نکته: پیشنهاد می‌کنیم از رابط در طراحی فهرست عناوین و سؤالات کمک بگیرید. یکی از روش‌های سودمند این است که از وی بخواهید فهرستی از «ده موضوع برتر» را که باید درباره آنها از مصاحبه‌شونده بپرسید، در اختیارتان بگذارد. پس از آماده شدن پیش‌نویس این فهرست، نسخه ای از آن را به رابط یا شخص دیگری در دفتر یا اداره مربوطه بدهید و از وی بخواهید نظر خود را درباره آن اعلام نموده و چنانچه نکته مهمی از قلم افتاده است، آن را به شما تذکر دهد.

د-به مصاحبه‌گران اکیداً توصیه می‌کنیم مصاحبه‌های پایان خدمت را در اولین و سریع‌ترین زمان ممکن پیاده و ویرایش کنند و علاوه بر خود، نسخه‌ای از آن را برای نمونه‌خوانی و بازبینی در اختیار مصاحبه‌شونده قرار دهند. تکمیل و آماده‌سازی به موقعِ مصاحبه‌های تاریخ شفاهی از روش‌های موثری است که به فرمانده یا رئیس جدید کمک می‌کند تا ضروریات و مقتضیات منصب جدیدش را بشناسد. بنا به تصریح آئین نامه 5-870 نیروی زمینی، ضروری است نسخه‌ای مجزا از متن نهایی مصاحبه را برای مصاحبه‌شونده، فرمانده جدید، مرکز تاریخ نظامی، موسسه تاریخ نظامی و مرکز درس‌های آموخته‌شده نیروی زمینی ارسال نمائید. همچنین مصاحبه‌شونده نیز باید از ارسال نسخه‌ای از مصاحبه‌اش به دفاتر دیگر مطلع شود. روی جلد یا صفحه اول تمام مصاحبه‌های پایان خدمت باید جمله زیر را قید کنید:
«این متن صرفاً جنبه مرجع دارد و انتشار آن توسط سازمان‌ها و افراد غیر وابسته به نیروی زمینی بدون کسب مجوز از پدیدآورندة اثر ممنوع می‌باشد.»

ه-نوارهای مادر، اسناد تکمیلی و متن پیاده‌شده مصاحبه‌ها نزد دفتر یا اداره تاریخ که بدین کار مبادرت ورزیده باقی می‌مانند و هر گاه نیاز آنها به اقلام مذکور برطرف شد به مرکز تاریخ نیروی زمینی آمریکا به نشانی ذکرشده در پاورقی منتقل می شوند.
در صورتی که مصاحبه‌ها قبلاً فهرست‌بندی و مرتب نشده باشند، تیم تاریخ شفاهی مرکز تاریخ شفاهی به این کار مبادرت خواهد ورزید.

و-دفاتر و ادارات تاریخ نیروی زمینی موظفند مصاحبه‌های انجام‌گرفته را در فواصل زمانی مشخص به مرکز تاریخ نیروی زمینی اطلاع دهند تا نام افسران بلندپایه‌ای را که در چارچوب برنامه مصاحبه پایان خدمت با آنها مصاحبه شده است در بانک اطلاعات خود وارد نمایند. سیاهه یا فهرست مذکور در این بانک منبع ارزشمندی برای مورخان نیروی زمینی و دیگر محققان خواهند بود. مثلاً مورخان با مراجعه به این فهرست متوجه می‌شوند که با کدامیک از فرماندهان و رؤسا مصاحبه‌های پایان خدمت انجام شده است. ضمن آنکه مدیر مرکز تاریخ نظامی از این فهرست برای روزآمد کردن اطلاعات رئیس ستاد نیروی زمینی در مورد وضعیت اجرا و پیشرفت برنامه مصاحبه‌های پایان خدمت استفاده خواهد کرد. مقتضای گزارش یا فهرست مذکور این است که دوایر یا دفاتر تاریخ نیروی زمینی مرتباً وضعیت مصاحبه‌های پایان خدمت خود را به ستاد گزارش دهند. دفاتری که در عقد قرارداد با مصاحبه‌شوندگان به مشکل برمی‌خورند می‌توانند با مرکز تاریخ نظامی تماس گرفته و از آنها درخواست کمک بنمایند.
 
فصل ششم
ضبط تصویری مصاحبه و مصاحبه‌های گروهی
با توجه به قابلیت دسترسی و سهولت استفاده از دوربین‌های فیلمبرداری، فرصت‌های بیشتری برای مورخانی که در عرصه گردآوری اطلاعات سیر می‌کنند، فراهم آمده است. دوربین نه تنها صدا و کلمات طرفین مصاحبه را ضبط می‌نماید، بلکه حالات چهره و ارتباطات غیر کلامی آنها را نیز در قاب خود جاودانه می‌سازد که بدین ترتیب بر غنای منبع تاریخی می‌افزاید. ضبط تصویری مصاحبه به موزه‌ها امکان می‌دهد تا در کنار آثارشان نمایشگاه تصویری نیز دایر کنند.
هر چند مقدمات مصاحبه تصویری (یعنی تماس، برنامه‌ریزی، و تهیه فهرست عناوین و سؤالات) مانند مقدمات مصاحبه صوتی است، اما نکاتی را نیز باید در نظر گرفت. باید پیش از مصاحبه حتماً نظر مصاحبه‌شونده را درباره ضبط تصویرش جویا شوید و از غافلگیر کردن او پرهیز نمائید. ضمناً برای مصاحبه تصویری به دو نفر نیاز می‌باشد: یک نفر برای پرسیدن سؤالات و اداره جلسه و نفر دیگری برای فیلمبرداری. نحوه فیلمبرداری را قبل از مصاحبه مشخص کنید. مثلاً ببینید آیا مناسب است که مصاحبه‌گر و مصاحبه‌شونده در مقابل دوربین باشند یا دوربین فقط روی مصاحبه‌شونده تنظیم شود؟ هر چند هر دو وضعیت در جایگاه خود مناسب هستند اما فراموش نکنید که هدف مصاحبه، ضبط واکنش‌ها و پاسخ‌های مصاحبه‌شونده است نه مصاحبه‌گر. ضبط تصویری از بهترین روش‌های ضبط مصاحبه‌های گروهی است زیرا شناسایی مصاحبه‌شوندگان را راحت تر می‌کند. پیاده کردن مصاحبه گروهی صوتی برای پیاده‌کننده نوار و تشخیص هویت هر یک از گویندگان، کاری بس دشوار و ملال‌آور است.
از این جهت، مصاحبه‌های تک‌نفره بر مصاحبه‌های گروهی ارجحیت دارند. ضبط و کنترل جلسه مصاحبه‌های گروهی امر فوق‌العاده دشواری است زیرا بسیاری از مصاحبه‌شوندگان مایلند همزمان با هم حرف بزنند و میان صحبت‌های هم بدوند و بعضی‌ها نیز در میان جمع راحت نیستند و از حرف زدن خجالت می‌کشند. با این وجود، کمبود زمان و همچنین ملاحظات مربوط به امکانات غالباً چاره‌ای جز انجام مصاحبه‌های گروهی باقی نمی‌گذارد. تعداد مصاحبه‌شوندگان را در چنین مواقعی حتی‌المقدور محدود کنید و حتماً از دو مورخ/مصاحبه‌گر برای اداره جلسه و پرسیدن سؤال استفاده نمایید. هدایت جلسه و پرسیدن سؤالات از تک‌تک مصاحبه‌شوندگان را یکی از آن دو برعهده می‌گیرد. در صورتی که یکی دو نفر با روده‌درازی و تسلط بر فضای جلسه بخواهند روند مصاحبه را به دست بگیرند، مورخ باید سؤالاتش را هوشمندانه به سمت دیگر نفرات سوق داده و آنان را نیز وارد بحث کند. مورخ دوم به یادداشت‌برداری و به ویژه مشخص کردن هویت گویندگان و یادداشت اصطلاحات خاصی که بعدها توضیح و تبیین آنها در متن ویراستة مصاحبه ضرورت می‌یابد، مشغول خواهد شد. هر گاه نفر سومی نیز حضور داشته باشد وی می‌تواند مصاحبه‌شوندگان را زیر نظر گرفته و واکنش‌های‌شان را ارزیابی کند. مورخ ناظر با ارزیابی زبان بدن و دیگر نشانه‌های غیر کلامی غالباً می‌تواند سربازانی را که حرف ارزنده‌ای برای گفتن دارند اما تا کسی تحریکشان نکند به حرف نمی‌آیند، مشخص نماید.
مصاحبه‌های گروهی در قیاس با مصاحبه‌های انفرادی زحمت زیادی بر دوش مورخ می‌گذارد اما در عین حال اطلاعات بیشتری نیز به او می‌دهد. شرکت‌کنندگان در این مصاحبه‌ها به گفته‌ها و مشاهدات دیگران واکنش نشان می‌دهند، جزئیات مهمی را به یاد می‌آورند، و اظهارات دیگران را تصحیح نموده یا دست کم موضعی متفاوت در برابر آنها می‌گیرند. این عوامل باعث می‌شود مصاحبه‌های گروهی سیر خاص خود را پیدا کنند. مبالغه و غلو در چنین مصاحبه‌هایی کمتر اتفاق می‌افتد اما متقابلاً شکسته‌نفسی مصاحبه‌شوندگان نیز ممکن است به حد افراط برسد. بعضی‌ها از بیم اینکه مبادا به لاف‌زنی متهم شوند از پذیرش افتخار اقدامات و نظرات‌شان در برابر دوستان یا هم‌قطاران خود طفره می‌روند. از این گذشته، بعضی اوقات که جریان مصاحبه به شکل‌گیری یک «داستان» خاص منجر می‌شود مصاحبه‌شوندگان تحت تأثیر روحیه رفاقت قرار می‌گیرند و نظرات و دیدگاه‌ها و خاطرات خود را در صورتی که با «داستان جمعی» تفاوت‌هایی داشته باشد کم‌اهمیت جلوه می‌دهند یا از بیان آن صرفنظر می‌کنند. نتیجه این سکوت منجر به ناگفته‌ماندن اطلاعات ارزشمندی می‌شود و مورخ ممکن است بدون آگاهی از اینکه وقایع را از زوایای دیگری نیز می‌توان شنید جلسه را به پایان می‌رساند. هر چند برای چنین مسائلی که از تعاملات گروهی ناشی می‌شوند راه حل کاملی وجود ندارد، اما مورخ با هوشیاری نسبت به احتمال وقوع آنها می‌تواند روش‌های گوناگونی را به کار ببندد. مورخ باید نشانه‌های احتمالی روایت متفاوتی از داستان را رصد نماید به همین دلیل است که توجه به زبان بدن اهمیت زیادی دارد. روش سودمند دیگر این است که بعد از مصاحبه‌های انفرادی اقدام به مصاحبه گروهی کند تا ببیند ناهماهنگی‌های احتمالی در کجای روایت‌ها بروز می‌کنند. برعکس این روش نیز قابل اجراست یعنی بعد از یک مصاحبه گروهی به سراغ افراد منتخب رفته و با آنها مصاحبه انفرادی انجام بدهد. بدین ترتیب هم کسب اطلاعات بیشتر میسر می‌شود و نظر افراد درباره محتوای مصاحبه گروهی به دست می‌آید.

نکته: تشخیص هویت گوینده در مصاحبه‌های گروهیِ صوتی برای پیاده‌کنندة نوارها بسیار دشوار و پرزحمت است. هر بار که مصاحبه‌شوندگان شروع به صحبت می‌کنند به یادشان نمی‌ماند که باید ابتدا خود را معرفی کنند. هر مصاحبه گروهی که ضبط تصویری نشود مورخ را ناچار می‌کند با زحمت و سختی مضاعفی خطوط و رئوس کلی مصاحبه را ترسیم نموده و گویندگان را هنگام شروع کلام‌شان شناسایی و مشخص نماید. تذکر تمام جزئیات لازم نیست، اما به قدری که پیاده‌کننده قادر به تشخیص تک‌تک گویندگان باشد باید قید شود.

اقداماتِ بعد از چنین مصاحبه‌هایی با مصاحبه‌های دیگر تفاوتی ندارند. یعنی همان مراحل تکثیر نوارها و بایگانی نسخه مادر و نسخه‌های کپی در مکان‌های متفاوت باید رعایت شوند. افراد زیادی را در خارج از تشکیلات ارتش می‌توان یافت که برای پیاده کردن مصاحبه‌های تصویری سر و دست می‌شکنند؛ متخصصان این حرفه عموماً متن‌هایی دقیق و همگام با مدت‌زمان ضبط مصاحبه به شما تحویل می‌دهند، البته شما نیز باید سرکیسه را برای این متخصصان کمی شل‌تر کنید.

پایان فصل ششم
ادامه دارد...

تهیه‌کننده: استیفن جِی لافگرین
مترجم: علی فتحعلی آشتیانی