مورخین و اسناد دیجیتال
گرچه در دو دهه گذشته تحولات صورت گرفته در دنیای الکترونیک، دستیابی به اسناد و مدارک مورد نیاز را آسانتر نموده، اما پیامدهایی نیز به همراه داشته که این امر به نوبه خود به کارگیری اسناد، انتخاب و از بین رفتن آنها، چگونگی نگهداری و دستیابی آنها، ماهیت و معنا، و حتی صحت و سقم اسناد را تحت تاثیر قرار داده است. در طی سالیان گذشته آفرینش، نگهداری و بازیابی اسناد تاریخی دچار تحولاتی شده و از اسناد کاعذی و ثبت بر روی کاغذ فاصله گرفته است. به نظر می رسد در دنیای جدید مفهوم کلی« سند چیست؟» با تغییراتی مواجه شده است. تغییرات ایجاد شده همچنین تأثیر به سزایی در نگهداری اسناد، بررسی صحت و سقم آنها و استفاده مورخین از این اسناد خواهد داشت. مورخین با مفاهیم اصلی و منشاء یک سند و درستی آن در دنیای اسناد کاغذی آشنایی دارند، اما قوانین و مقررات سنجش اعتبار اسناد در عصر دیجیتال تغییر کرده و مورخین می بایست خود را برای این تغییرات آماده کنند. در حال حاضر تحقیقات مورخین معاصر در زمینه اطلاعات بایگانی شده بر مبنای مطالعه اسنادکاغذی بنا شده و حتی استفاده از تکنولوژی های جدید نیز بر مبنای استفاده از اسناد کاغذی گذشته مورد بهره برداری قرار می گیرد این در حالی است که در عصر جدید بسیاری از اطلاعات و اسناد به صورت الکترونیکی و در فرمت ها و قالب های مختلف در حال انتشار است که هیچ پشتوانه کاغذی نداشته و اصل و محور همان سند دیجیتال منتشر شده و فضای مجازی می باشد.”حجم بالای اطلاعات منتشر شده در فضای مجازی و گسترش روز افزون آن”، “تصمیم گیری درباره اینکه کدام یک از اسناد می بایست حفظ، ذخیره و نگهداری شود و چه اسنادی نیاز به نگهداری آن نیست و می بایست از بین برود"، "چگونگی حفظ و نگهداری اسناد دیجیتال" و همچنین "متولی حفظ و ضبط اسناد دیجیتال دولتی و مردمی در ایران" و" استاندارد بودن نرم افزارهای مورد استفاده توسط سازمان ها جهت حفظ اسناد و بایگانی " از جمله چالش های پیش روی عصر جدید متولیان و مراکز نگهداری اسناد می باشد. به عبارت دیگر در دست داشتن نسخه دیجیتالی اسناد و مدارک برای مطالعه ، پژوهش و حفظ اصل این سرمایه های فرهنگی یکی از نگرانی های اساسی است که می بایست چاره ای برای آن یافت. یکی  از مهمترین مسائل در روش پژوهش در اسناد دیجیتالی، فقدان مادی این اسناد به عنوان یک منبع تحقیقی است، زیرا ماهیت این اسناد به صورت مجازی است ( و نه عینی مانند کاغذ و چاپ). اما به اعتقاد برخی دانشمندان حوزه تاریخ نگاری، اسناد و مدارکی که اساس و پایه یک تحقیق را شکل می دهند، می بایست ثابت، تعریف پذیر، قابل شناسایی و تباهی ناپذیر باشند. در این صورت می توان این اسناد و مدارک را تجزیه و تحلیل کرده و مورد انتقاد و تفسیر قرار داد(مینوتی،1386، ص67).
همچنین تکنولوژی، نرم افزارها و فرمت داده های دیجیتالی نیز به سرعت در حال تغییر است و آنچه که بیش از یک مشکل است کهنگی و منسوخ شدن شیوه های گرد آوری الکترونیکی اطلاعات است. شاید بهترین مثال دراین زمینه مثال فلاپی دیسک ها باشد که در دهه های گذشته مورد استفاده قرار گرفته و ممکن است در آینده غیر قابل خواندن و استفاده باشد، کما اینکه اکنون دیگر کمتر مورد استفاده قرار می گیرد. به طور مثال شبکه(7) BBC  در سال 1986 حجم زیادی از اطلاعات خود را بر روی دیسک های لیزری 12 اینچی که بوسیله ابرکامپیوتر هایBBC  (اوج تکنولوژی اواسط دهه 80 میلادی)  قابل استفاده بود ذخیره کرد؛ اما تنها پس از ده سال تمامی این تکنولوژی ها کهنه و منسوخ شد و تا سال 2000 تعداد محدودی از دستگاهها قادر به خواندن این اطلاعات از روی دیسک ها بودند (همپشایر و جانسون، 2008)(8)
این مساله بسیار مهم است که در رابطه با مخازن حافظه اسناد تاریخی دیجیتالی، قواعدی می بایست پیاده شود که در سطح بین الملی مورد پذیرش باشد و مسوولان حفظ و نگهداری اسناد دیجیتالی، غیر قابل تغییر بودن آن و امکان مبادله و ارتباط همگانی با آن را تضمین کنند. به عبارت دیگر بایستی ملاک هایی یکسان و قابل پذیرش در سطح بین المللی برای حافظه های دیجیتالی رایانه ها، مورد توافق قرار بگیرد که بتواند همه اسناد و مدارک موجود در مخزن های دیجیتالی را از هرگونه فساد و تغییر پذیری عمدی و غیر عمدی در امان نگه دارد. (مینوتی، 1386، ص75).

اسناد دیجیتال و مشکلات پیش رو
عصر دیجیتال مشکلات جدید دیگری را نیز پیش روی مورخین قرار داده است. نه تنها دیگر بایگانی نهادها و سازمان های دولتی دیجیتال می شوند بلکه بخشی از زندگی اجتماعی انسان ها نیز به صورت گسترده ای بر روی وب در شبکه اینترنت یافت می شود. نامه های شخصی افراد به صورت الکترونیکی در می آیند. گستره وسیعی از تالارهای چت و گفتگو، شبکه های مجازی به سرعت در اینترنت در حال افزایش هستند. بسیاری از شهروندان از اینترنت برای حفظ تماس های روزانه خود استفاده می کنند. بخش عظیمی از ارتباطات اجتماعی جوانان از طریق رسانه های دیجیتال اعم از اینترنت و پیامک صورت می پذیرد. ارتباطات تلفنی به سوی دیجیتالی شدن حرکت کرده و حتی در برخی مراکز از چت های تصویری و کنفرانس های ویدئویی برای برقراری تعامل و ارتباط استفاده می شود بسیاری از خدمات دولتی به صورت الکترونیکی ارائه و تکمیل بسیاری از  فرم های اداری از طریق پایگاههای اینترنتی صورت می گیرید.  در واقع زندگی مجازی با زندگی حقیقی در هم آمیخته شده و از قوانینی تبعیت می کند که به طور قابل توجهی با اشکال زندگی گذشته متفاوت است. معلوم نیست آیا گزارش این تعاملات و ارتباطات در جایی که مورخین در آینده بتوانند بدان دسترسی داشته باشند ثبت و ضبط می شود؟ از سوی دیگر یکی از مشکلات بزرگ این شبکه جدید دیجیتالی آن است که کمتر کسی می تواند با اطمینان از هویت شما در آن سو خبر داشته باشد.چگونه مورخان می خواهند در آینده تاریخ زندگی آدمیان در این عصر را بر روی صفحه مانیتور بنویسند در حالی که معلوم نیست چه کسی عمل می کند؟ تا چه حدی عمل کننده انسان است؟ ماشین است؟ و یا ترکیبی از این دو؟ (پوستر، 2004)
بی ثباتی مواد دیجیتال نیز از دیگر مشکلات نگهداری اسناد تاریخی است. موضوع نگهداری مواد آرشیوی از کهن ترین شکل آن نظیر نسخ خطی و اسناد و مدارک تاریخی گرفته تا جدیدترین آنها مانند سی دی ها، دی وی دی ها و منابع وب بنیاد، همواره یکی از چالش های اصلی آرشیویست ها بوده است. با این حال به نظر  می رسد که مواد چاپی در مقایسه با مواد دیجیتالی از مقاومت و پایداری به مراتب بیشتری برخوردارند. اداره استاندارد و فناوری امریکا عمر مفید سی دی رام ها و دی وی دی ها را در بهترین شرایط بین 20 تا 200 سال تخمین زده است (کوهن، 1388،ص24). با این وجود،موضوع بی ثباتی مواد آرشیوی در حوزه آرشیوهای وب بنیاد از نوعی دیگر است. دستیابی به مواد آرشیوی وب بنیاد، نیازمند دستیابی به شبکه اینترنت است. یکی از وجوه بی ثباتی مواد دیجیتال وب بنیاد، عدم بایگانی مناسب مواد توسط وب سایت ها، حذف آنها از روی پایگاه ها، هزینه بالای نگهداری دائمی آنها بر روی فضای مجازی و گاهی اوقات تغییر آدرس اینترنتی(URL) برخی از منابع یا وب سایت های در برگیرنده این گونه منابع است (مینوتی،98، ص1386). مثلا ما تصمیم می گیریم متنی را نسخه برداری نکنیم و توسط اینترنت به اصل آن ارجاع دهیم. اما با گذشت زمان این پایگاه ارجاعی ما ممکن است دستخوش تحولات و تغییراتی شوند و حتی گاهی ممکن است که این متون دیجیتالی به مرور زمان از شبکه حذف شوند. به عبارت دیگر شاید این ارجاع در متن اصلی محتوای خویش را از دست بدهد و درآن صورت ارجاع به آن کاملا بی معنا و بی فایده خواهد بود( شارقی،1387، ص 2).
ما ناگزیر خواهیم بود به سوی آینده ای پر کار در وب سایت ها حرکت کنیم، حرکتی که می تواند آثار و تبعات موثری را در پی داشته باشد. به همین دلیل مورخین می بایست تغییرات عمده و اساسی صورت گرفته در اسناد و مدارک موجود تاریخی که عمدتاً به صورت دیجیتال در آمده و در آرشیو های الکترونیکی نگهداری می شود را در تحقیقات آتی خود در نظر داشته باشند. این امر به نوبه خود به کارگیری مدارک در تحقیقات، نگهداری از آنها، دستیابی به این اطلاعات و حتی ماهیت و معنای صحت اسناد را تحت تاثیر قرار خواهد داد(همپشایر و جانسون، 2008).
در یک دهه گذشته بسیاری از مدارک و اوراق تاریخی، از حالت اطلاعات ثبت شده بر روی کاغذ یا دیگر موارد به اطلاعات دیجیتالی تغییرشکل کرده است. این روند نشان از آن دارد که در آینده ای نه چندان دور دیجیتالی شدن بسیاری از اسناد، پدیده ای رایج و مرسوم خواهد شد. از این روست که آشنایی با رسانه های جدید و ابزارهای نوین فناوری های اطلاعات و ارتباطات یکی از ضرورت های انکار ناپذیر آموزش و پژوهش تاریخ در امروز و فردای ایران است. دانشجویان، استادان و محققان تاریخ،قبل از آنکه دیر شود، می بایست به صورت روز افزون خود را برای استفاده از این ابزارها توانمند سازند. در کلاس های «روش شناسی» و «روش پژوهش های تاریخی» نیز یکی از سرفصل هایی که باید بدان توجه کافی نشان داده شود تاکید بر ضرورت استفاده از علوم کمکی است که باید بر جایگاه پر اهمیت آن تاکید گردد. امروز بیش از هر زمان دیگری ضرورت تدوین و تصویب درسی با عنوان "پژوهش های تاریخی و دنیای دیجیتال "یا "تاریخ و اینترنت" احساس می شود ( فرهانی، 1388، ص5)
مورخان در شرایط کنونی بایستی یک قدم فراتر رفته و علاوه بر مواجه شدن با چالش های عصر جدید، مشاوره هایی نیز به سیستم های بایگانی و حتی طراحین نرم افزارهای دیجیتالی مورد استفاده توسط نهادها و سازمان های مختلف بدهند. اینکه چگونه و چه مدارکی باید حفظ و کدامیک می بایست از بین برود؟ به علاوه آنها می بایست شناختی از اصل و منشاء مدارک در دنیای دیجیتال داشته باشند. در صورتی که مورخان بخواهند نیازهای آتی خود را برآورده سازند از هم اکنون می بایست به فکر  بوده و با تازه های عصر دیجیتال آشنا باشند. در غیر این صورت ممکن است فرصت زیادی از دست برود و صدماتی نیز به واسطه عدم استفاده از این قابلیت ها بوجود بیاید.  (همپشایر و جانسون، 2008)

نتیجه :
ورود هر تکنولوژی، پیامدهای خاص فرهنگی و اجتماعی خود را به همراه خواهد داشت. کما اینکه ورود تکنولوژی "ضبط صدا و تصویر" شاخه ای از تاریخ با عنوان « تاریخ شفاهی»(9)  را به همراه داشت. به نظر می رسد ورود رسانه های نوینی نظیر اینترنت نیز شاخه های جدیدی را در حوزه تاریخ ایجاد خواهند کرد. بنابرایناساتید و دانشجویان رشته تاریخ می بایست دانش کافی درباره روند تحولات عصر دیجیتال جهت ثبت تاریخ آینده داشته باشند. قطعاً طراحی واحدهای درسی (فرهانی، 1388، ص 5) با عنوان "تاریخ دیجیتال" و یا "تاریخ و رایانه"، همچنین راه اندازی" انجمن تاریخ و رایانه" در ایران – که البته در بسیاری از کشورها از جمله کانادا، امریکا و استرالیا حدود یک دهه از فعالیت چنین تشکل هایی می گذرد- می تواند از یک سو دانشجویان و اساتید تاریخ ایران را با این مقوله آشنایی بیشتری بخشیده و همچنین علاقمندان به این حوزه را برای پژوهش و پیگیری هدفمند این مبحث کمک نماید.
اما از سویی دیگر با توجه به دیجیتالی شدن بسیاری از اطلاعات مورد نیاز مورخین، بررسی منابع دیجیتال و داده های دیجیتالی عصر حاضر و طبقه بندی و حفظ و نگهداری از آنها نیز  ضروری به نظر می رسد. لذا نگهداری از اسناد دیجیتال یکی از مقولاتی است که مورخین و آرشیوست ها از هم اکنون می بایست به فکر بوده و با شناخت دقیق از تکنولوژی های روز دنیا و تعامل مناسب با طراحان وب سایت ها، وبلاگ ها، نرم افزار و سخت افزار های مختلف کامپیوتری ، انتظارات خود را به آنان منتقل کنند تا در طراحی و تکمیل تکنولوژی های عصر جدید دغدغه های مورخین نیز در نظر گرفته شود.
 نکته ای که از هم اکنون مورخین می بایست به فکر آن باشند، حرکت بسیاری از نهادهای دولتی ایران به سوی ارائه خدمات الکترونیک است ، روندی که منتج به تولید حجم زیادی از داده ها و در نتیجه اسناد دیجیتالی خواهد شد و در آینده، بسیاری از این اسناد ابزار کار مورخین می تواند باشد.  لذا حفظ و صیانت از آنها همواره می بایست یکی از دغدغه های مورخین بوده و در تعاملی مناسب با متولیان امر، آنها را نسبت به اهمیت این موضوع آگاه نمایند. البته در سال 1388 معاون رییس جمهوری ایران طی بخش نامه ای(10)  سازمان اسناد ملی ایران را متولی این امر شناخت و موظف به ثبت و ضبط و نگهداری از اسناد دیجیتال سازمان های دولتی دانست؛ ولی متاسفانه به نظر می رسد تا کنون قدم موثری در این زمینه برداشته نشده و قوانین مشخص الزام آوری برای سازمان ها و نهادهای مختلف اداری دولتی در ایران جهت ثبت و ضبط اسناد دیجیتال خود و تحویل آنها به سازمان اسناد ملی وضع نگردیده است. از سوی دیگر ما در فضای مجازی روزانه شاهد انتشار حجم زیادی از داده های دیجیتالی از سوی بدنه مردم می باشیم ( اعم از یاداشتها، خاطرات, عکس ها، فیلم ها و...) که هر کدام در آینده می تواند برای مورخین ارزشمند و به عنوان یک سند تاریخی مورد قضاوت قرار گیرد. متاسفانه در این زمینه چندان کاری از سوی دولت و همچنین از سوی طراحان و برنامه نویسان نرم افزارهای مختلف کامپیوتری صورت نگرفته و این احتمال وجود دارد که دیر یا زود با توجه به عدم ثبات بسیاری از این داده های دیجیتالی در فضای مجازی،  شاهد از دست رفتن آنان باشیم.

۷- بی‌بی‌سی (به انگلیسی: British Broadcasting Corporation؛ به معنی بنگاه سخن‌پراکنی بریتانیا .

8- Hampshire, Johnson

۹- تاریخ شفاهی یکی از شیوه‌های پژوهش در تاریخ است که به شرح و شناسایی وقایع، رویدادها و حوادث تاریخی بر اساس دیدگاه‌ها، شنیده‌ها و عملکرد شاهدان، ناظران و فعالان آن ماجراها می‌پردازد.
10- طی بخشنامه ﺷﻤﺎره  38951/260969 مورخه26/12/1388 هیات دولت ، متولی اصلی حفظ و نگهداری اسناد الکترونیک ایران ، سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران شناخته شده و کلیه و وزارتخانه ها و سازمانها ملزم به در اختیار قرار دادن یک نسخه از اسناد دیجیتال خود به این سازمان شده اند. 

منابع:
اسلوین، جیمز(1381)، اینترنت وجامعه. ترجمه علی راد باوه و عباس گیلوری. تهران: انتشارات کتابدار.
ایمانوئل،کاستلز(1385)،  عصر اطلاعات (اقتصاد،جامعه وفرهنگ). ترجمه حسن چاوشیان، احدعلیقلیان وافشین خاکباز. تهران: انتشارات طرح نو
پایگاه تحقیقاتی تبیان، تاریخ نگاران عصردیجیتال-  بهمن ماه 1390
شارل، ساماران و همکاران(1370)T،  روش های پژوهش در تاریخ، ترجمۀ ابوالقاسم بیگناه، غلامرضا ذات علیان،مهدی علایی، اقدس یغمایی، مشهد، آستان قدس رضوی.
شارقی، سیما (1388). آينده آرشيو وتحقيقات تاريخي ، فصلنامه گنجینه اسناد، شماره 76 .
رولاندو، مینوتی (1386)، اینترنت و حرفه تاریخ نگاری، ترجمه حسن فرشتیان، قم، انتشارات پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
فرهانی منفرد، مهدی(1388)،  تاریخ و رسانه، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شماره 129، آذر ماه.
کوهن، دانیل جی(1388)، تاریخ و دو دهه شبکه جهانی پهنا،  کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، ویژه نامه تاریخ و رسانه، شماره 129، آذر ماه.

tebyan
Hampshire,Johnson, the Digital World and the Future of Historical Research.(2010). Avalible at tcbh.oxfordjournals.org, 2010/12/9
http://fa.wikipedia.org/1389/11/10
The American Association for History and Computing , http://theaahc.org
Mark Poster, History in the Digital Domain, 2004- www.humanities.uci.edu/mposter,
2010/11/14

روح اله صفری  مدیر انتشارات جهاد دانشگاهی واحد اصفهان- safary552@gmail.com
علی اکبر تشکری عضوهیات علمی گروه تاریخ دانشگاه یزد

پایان

مطالب مرتبط پیشین:

مورخان، اینترنت و تاریخ دیجیتال

تاریخ و رسانه

منبع: دو فصل نامه علمی تخصصی تاریخ در آیینه پژوهش، سال هشتم. شماره 31. پاییز و زمستان 1390، ص 35