اخیراً کتابی با عنوان «جستارهایی درباره بیرجند» منتشر شده است که سرآغاز آن به گفتگویی با مرحوم دکتر محمد حسن گنجی درباره آب رود هیرمند اختصاص دارد.
«جستارهایی درباره بیرجند» به اهتمام دکتر علی محمد طرفداری و دکتر محمود رفیعی در تابستان 1391 توسط انتشارات هیرمند در تیراژ1500نسخه و قیمت10000تومان در294صفحه منتشر شده است. این کتاب مجموعه ای از مقالات تعدادی از پژوهشگران در ارتباط با بیرجند است که در آن 18 مقاله و یک گفتگو منتشر شده است. محققانی همچون فضلالله براقی، محمود فاضلی بیرجندی، دکتر منیژه ربیعی، سعید طاوسی مسرور، محمدرضا سروش، رقیه زعفرانلو، دکتر رامین یفانی، ملیحه محرابی، امین تریان، عبدالمحمد روحبخشان، حسین روحانی صدر، دکتر سیدحسین رئیسالسادات، علی نجفزاده، دکتر علی بحرانیپور، دکتر مجتبی خلیفه، عبدالرئوف نصیری، محمد فرجامی، سرهنگ ای.نوئل، دکتر قربانعلی کنارودی و سیداحمد حسینزاده در کتاب جستارهایی درباره بیرجند آخرین پژوهشهای خود را ارائه نموده اند.
اولین موضوعی که در این کتاب به صورت جدی مورد بررسی قرار گرفته است مساله آب رود هیرمند در گفتگو با دکتر محمد حسن گنجی است. این مصاحبه از چند جهت مهم است. نخست اینکه دکتر گنجی از جمله افرادی بوده است که در جلسات تقسیم آب حضور داشته و یکی از شاهدان موضوع تقسیم آب هیرمند بوده است. بنابراین مرحوم گنجی با اطلاعاتی که از پیشینه این موضوع داشته است بهتر می توانسته است این موضوع را تحلیل و ارزیابی نماید. دوم اینکه در ارتباط با موضوع مورد نظر پژوهش مستقل و مستندی که برگرفته از اسناد و گفتگو باشد انجام نشده است.
این مصاحبه در سال1388 توسط دکتر فضلالله براقی در ارتباط با رساله دانشگاهیاش انجام شده است و مستند کردن اطلاعات دکتر گنجی بر اساس اسناد و منابع تاریخی از جمله نقاط قوت این گفتگو است. نحوه تدوین مصاحبه موجب شده تا متن گفتههای دکتر گنجی حالت مقاله داشته باشد. در ارتباط با این مصاحبه چنین تصور می شود اطلاعات دکتر گنجی در ارتباط با تقسیم آب رودخانه هیرمند فراتر از مطالب منتشر شده است و مصاحبه کننده نتوانسته است به طور دقیق هر آنچه در جلسات تقسیم آب صورت گرفته را ثبت نماید.
ارزش اطلاعات ارائه شده در این گفتگو مهم و قطعا در پژوهشهای تاریخی مورد استفاده قرار خواهد گرفت.
دکتر گنجی از جمله اعضای هیئت مذاکره کننده ایران از اسفند 1333 تا مرداد 1334 بوده است. این هیئت به همراه امیرحسین خزیمه، دکتر خوشبین، تشکری و سلیمانپور به عنوان کارشناسان آب و عبدالاحد دارا و محمد سروری به عنوان منشی هیئت حضور داشتهاند.
اطلاعات منتشر شده در این گفتگو خواننده را با نحوه تقسیم آب رودخانه هیرمند در یک قرن اخیر مطلع میسازد. همچنین خواننده به علت اختلاف ایران و افغانستان در نحوه تقسیم آب و مذاکرات شکل گرفته درباره این موضوع در دوره پهلوی و نتیجه دخالت انگلیس و آمریکا در این ارتباط آشنا می کند. این گفتگو که در برگیرنده اطلاعات تاریخی مهم درباره تقسیم آب هیرمند است به زوایایی همچون بینتیجه ماندن مذاکرات وعدم موافقت افغانها در ارتباط با میزان آب پرداخته شده است.
درباره نتیجه مذاکرات انجام شده در سال 1333-34 بعد از ماهها تلاش و پیگیری مذاکرات بدون نتیجه به پایان رسیده است و در گزارشی که دکتر گنجی بر مبنای مذاکرات و مطالعات به دولت ارائه میدهد چنین مینویسد: «ما باید با عامل زمان مبارزه کنیم، هرچه میگذرد گرفتاری ما بیشتر میشود و ما اگر الان این مقدار را بپذیریم بهتر از آن است که ده سال دیگر کمتر از آن بپذیریم...» به اعتقاد دکتر گنجی حل نهایی مسئله آب هیرمند مستلزم فداکاری طرفین است و اینکه طرفین از ادعایشان بگذرند، هرچند طبیعت سرناسازگاری با ایران دارد، زیرا منطقه سیستان سال به سال روبه خشکی می رود و افغاستان در موقعیت بالا دست قرار دارد.(ص17)
همچنین منابع برخی از مقالات این کتاب بر اساس مصاحبه بوده است و نویسندگانی چون روحانیصدر و دکتر رئیسالسادات با استفاده از مصاحبه نسبت به تکمیل منابع اقدام نمودهاند. مجموعه مقالات منتشر شده در «جستارهایی درباره بیرجند» را می توان در دو محور اصلی بررسی کرد.
1- مقالاتی که تحقیقی و حاصل زحمات نویسندگان هستند و اغلب آنها برگرفته از پایان نامهها و اسناد و مدارک جدید هستند.
2- مقالات عمومی و یا گزارش گونه
نگاهی به کارنامه سیدمحمد تدین در مجلس سنا عنوان مقالهای از محمود فاضلی بیرجندی است که در کتاب جستارهایی از بیرجند منتشر شده است. نویسنده با الهام از منابع ومشروح مذاکرات دورهی پانزدهم و شانزدهم مجلس شورای ملی و مذاکرات دوره نخست مجلس سنا به فعالیتهای تدین پرداخته است. نکته قابل توجه این مقاله اشاره نویسنده به گفتگوهایی با اشخاص مختلف در ارتباط با تدین است که اسامی آنها را فاش نکرده است.
خانم دکتر منیژه ربیعی به بررسی زندگی یکی از مورخان معاصر پرداخته است. وی در مقالهای مختصر با موضوع یادی از مرحوم دکتر محمد اسماعیل رضوانی محقق و مورخ معاصر بیرجندی، زندگی این نویسنده را مرور نموده است.
از دیگر مقالات این کتاب میتوان به مقاله سعید طاوسی مسروری با عنوان «شرح الدرالنظیم، یادگاری از عبدالعلی بیرجندی برای پارسی زبانان» و مقاله «درآمدی بر مطالعات باستانشناسی شهر بیرجند» نوشته محمدرضا سروش و رقیه زعفرانلو اشاره نمود. دیگر عناوین مقالات این کتاب عبارتند از:
نگاهی به موقعیت تاریخی و فرهنگی بیرجند: دکتر رامین یلفانی و ملیحه محرابی
مقدمهای بر جغرافیای تاریخی بیرجند: امین تریان
بیرجند در دانش نامه ها: عبدالمحمد روح بخشان
احیای ناقص جغرافیای تاریخی قهستان به مرکزیت بیرجند: حسین روحانیصدر
سیمای آموزش عالی در بیرجند از انقلاب اسلامی تا سال1390: دکتر سیدحسین رئیسالسادات
سیمای وقف در بیرجند: دکتر سیدحسین رئیسالسادات و مریم افضلیان
پژوهشی دربارهی تاسیس و عملکرد اداره تذکرهی قاینات با تاکید بر نقش خانوادهی محمد خان افغان: علی نجفزاده
عوامل رونق تولید و تجارت زعفران در بیرجند و قهستان (با تکیه بر قرون7-8): علی بحرانیپور
قهستان در دوره آل کرت: دکتر مجتبی خلیفه و عبدالرئوف نصیری
علل شکلگیری قلاع اسماعیلیه در منطقه قهستان: محمد فرجامی
قنات: سرهنگ ای.نوئل: ترجمه دکتر محمود رفیعی
بررسی عوامل شکلگیری و گسترش مدرسه شوکتیه در بیرجند: دکتر قربانعلی کنارودی
کتابشناسی بیرجند: سیداحمد حسینزاده
غلامرضا آذریخاکستر
