امروز دوم آگوست سال 2003 می‌باشد و من دکتر جان لانکوئیست از ستاد یگان مهندسی نیروی زمینی، واحد تاریخ، هستم. من و همکارم اِریک راینِرت امروز جهت مصاحبه به خدمت سرگرد کیم کولوتون، فرمانده یگان اول تیم مقدم پشتیبانی مهندسی، مستقر در بغداد آمده‌ایم. مصاحبه ما در مقر حکومت موقت ائتلافی عراق (4) انجام می‌شود.
از مصاحبه‌شونده بخواهید تا به حضور داوطلبانه خود در این جلسه اقرار نموده و سپس چنانچه نسبت به دستیابی مورخان و پژوهشگران به مصاحبه‌اش اعتراضی دارد، آن را بیان کند (بد نیست این جمله را هم بیفزایید: ما متعهد به نقل قول یا روایت صحیح و بی‌کم و کاست از راوی می‌باشیم). ضبط این اطلاعات و اقاریر در صورت مفقود شدن اوراق و یادداشت‌های مکتوب، اهمیت به‌سزایی دارد. سپس نخستین سؤال یا عنوان را طبق فهرست عناوین و سؤالات بپرسید.

نکته: مصاحبه مانند ورزش زمانی بهترین کیفیت را از خود نشان می‌دهد که ابتدا «نرمش» انجام شود. نخستین سؤال را با مطلبی که پاسخش ساده است شروع کنید، مانند پرس و جو از مأموریت و مناصب قبلی مصاحبه‌شونده. مادامی که سؤالات شما مصاحبه‌شونده را به زحمت نمی‌اندازد و وی را تشویق به حرف زدن می‌کند، از هر دری می‌توانید پرس و جو کنید.
 
رهنمودهایی برای اجرای یک مصاحبه موفق
هیچ راهی برای پیش‌بینی سیر مصاحبه وجود ندارد. شخصیت شرکت‌کنندگان، موضوع مورد بحث و گفتگو، حتی مکان مصاحبه همگی بر کیفیت مصاحبه تأثیر می‌گذارند. با این وصف، توصیه‌هایی که در زیر ارائه شده‌اند دستورالعمل‌هایی کلی و البته عملیاتی و قابل اجرا برای انجام یک مصاحبه موفق، صرفنظر از شرایط یا نوع مصاحبه، هستند.
الف-آرام و با اعتماد به نفس باشید. طبعاً در مورد موضوع مورد بحث در مصاحبه‌تان، به‌واسطة مطالعات و تحقیقات پیش‌زمینه‌ای، آگاهی‌هایی به دست آورده‌اید. حتی اگر آمادگی کامل در خود احساس نمی‌کنید، اشکالی ندارد زیرا مصاحبة تاریخ شفاهی چیزی نیست مگر مباحثه‌ای مبسوط و مشروح با کسی که در حوزة موضوع مورد نظر شما کارشناس است بدین معنا که مصاحبه‌گر از اطلاعات و دانشی برخوردار است که شما از آن بی‌اطلاعید، پس در صورتی که از نکته یا موضوعی سر در نمی‌آورید از پرسیدن سؤال یا درخواست توضیح از راوی برای روشن شدن مسئله ابا نداشته باشید. (چون وقتی مسئله‌ای در حین مصاحبه برای شما روشن و قابل فهم نباشد احتمالاً برای کسی که بعدها متن پیاده‌شده مصاحبه را می‌خواند نیز مبهم خواهد بود.)
ب-جلسه مصاحبه را مدیریت کنید. مسئولیت شروع و هدایت مسیر مصاحبة تاریخ شفاهی برعهده مصاحبه‌گر است. مورخ ضمن رعایت آداب نظامی و اجتماعی، باید جلسة مصاحبه و سیر گفتگو را فارغ از درجه یا پایگاه اجتماعی مصاحبه‌شونده، به خوبی مدیریت نماید. چنانچه مصاحبه از ریل اصلی خارج شد، نگران نباشید. صبر کنید تا موقعیت مناسبی برای توقف گفتگو فراهم شود و سپس با مراجعه به فهرست عناوین و سؤالات، مصاحبه را به مسیر مورد نظرتان بازگردانید.
ج-طبق فهرست عناوین و سؤالات پیش بروید اما انعطاف‌پذیری را فراموش نکنید. ضرورتی ندارد که منحصراً به فهرست عناوین و سؤالات بچسبید! حواس‌تان کاملاً به گفتگو و نکاتی که در پاسخ‌ها عنوان می‌شوند باشد. مورخانی که مبتکرانه عمل نمی‌کنند و نگاه‌شان صرفاً به فهرست عناوین و سؤالات است فرصت گردآوری اطلاعات پیش‌بینی‌نشده و مفید را از دست می‌دهند. به یاد داشته باشید که مصاحبه‌شونده دارای اطلاعاتی است که در فهرست عناوین و سؤالات به آنها اشاره نشده است.
ه-سؤالاتی که پاسخ‌شان صرفاً «بله» یا «خیر» است نپرسید. سؤالات بله یا خیر زمانی مفید واقع می‌شوند که بخواهید تکلیف یک نکتة مبهم را به طور قطعی روشن کنید، اما بهتر است چنین سؤالاتی با سؤالاتی که پاسخ‌های مفصل‌تری را در اختیار شما می‌گذارند تکمیل و دنبال شوند.
و-روی تجارب و اطلاعات دست اول راوی تمرکز کنید. چنانچه بحث به موضوعاتی کشیده شد که مصاحبه‌شونده مستقیماً در آن نقش یا دخالتی نداشته است، بکوشید تا تکلیف واقعیت و گمانه‌زنی را روشن کنید. مثلاً اگر مصاحبه‌شونده می‌گوید که فلان افسر درباره فلان موضوع نظر دیگری داشت، از او علت باورش به چنین تفاوتی را بپرسید. آیا این صرفاً باور مصاحبه‌شونده است یا دلیل متقن و قانع‌کننده‌ای برای ادعایش دارد؟ سؤالات‌تان از سربازی که در عملیاتی شرکت داشته است، باید روی دیده‌ها، احساسات و کارهایی که انجام داده متمرکز شود. از تجهیزات و ساز و برگی که وی حمل می‌کرده یا مورد استفاده قرار می‌داده است، جویا شوید. به سراغ داستان‌ها و گزارش‌های دست دوم نروید زیرا صرفاً در حد شنیده‌ها هستند و مسیر مصاحبه را از اطلاعات دست اول مصاحبه‌شونده منحرف می‌کنند.
ز-از پرسیدن سؤالات جهت‌دار، ارائه پاسخ به سؤالات یا پیش‌بینی پاسخ آنها خودداری کنید. ابتدا سؤالات عام بپرسید و سپس مصاحبه را با طرح سؤالات مشخص و جزئی ادامه دهید. مثلاً سؤالاتی که نمونه‌اش را بیان می‌کنیم معمولاً با پاسخ مثبت مصاحبه‌شونده تمام می‌شوند:«آیا مخوف‌ترین سلاح آلمانی‌ها توپ 88میلی‌متری بود؟» یا «آیا بزرگ‌ترین مانع در برابر یگان شما کمبود زمان برای تجهیز و آمادگی بود؟» در اینجا بهتر است سؤال عام‌تری بپرسید-مثلاً، مخوف‌ترین سلاح آلمانی‌ها چه بود؟» یا «چالش بزرگ یگان شما چه بود؟»- و سپس سؤالات تکمیلی و جزئی‌نگر را مطرح کنید. پس از آنکه راوی به سؤال اولیه پاسخ داد، می‌توانید بدون تأثیر بر واکنش راوی به سؤال اولیه‌تان سؤال جزئی‌تری از او بپرسید (مثلاً، توپ 88میلی‌متری آلمانی‌ها چطور؟ یا «برای ما از مراحل تجهیز و آمادگی نیروها و ادوات تعریف کنید.»).
ح-برای تمرکز بر پاسخ‌ها می‌توانید سؤالات مستقیم و صریح بپرسید. از چارچوب مشخصی که معیاری برای مرتب کردن و سازماندهی پاسخ‌های راوی به وی بدهد، استفاده کنید مانند این عبارت: «در خلال پیشروی به سوی بغداد». ترتیب زمانی رویدادها را رعایت کنید؛ مثلاً بپرسید چه وقتی فلان عملیات در واکنش به عملیات دیگری صورت گرفت.

نکته: مفیدترین سؤالی که حین مصاحبه با راوی می‌توان درباره یک عملیات از او پرسید عبارتِ «بعد چه شد؟» است.
ط-سؤالات تکمیلی و پیگیرانه را فراموش نکنید. این گونه سؤالات علاوه بر اینکه فضای مصاحبه را به یک گفتگوی واقعی و جدی تبدیل می‌کنند، در یادآوری جزئیاتی که مصاحبه‌شونده از آنها غافل بوده و همچنین ابهام‌زدایی از تناقضاتی که احتمالاً در مصاحبه‌های قبلی یا منابع مکتوب وجود داشته تأثیر به‌سزایی دارند. وقتی از راوی می‌خواهید تا موضوعی را برای شما تشریح کند از روش مفیدی برای ابهام‌زدایی از موضوع مورد سؤال‌تان استفاده کرده‌اید. بهترین و موفق‌ترین رویکرد معمول این است که سردرگمی یا اطلاعات ناقصی را که خود دارید پیش از طرح سؤالات دیگر به راوی منتقل کنید. سؤالات تکمیلی و پیگیرانه‌ای که ذکر یا درخواست نمونه و مثال در آنها مطرح شده است پس از طرح سؤالات عام بسیار مفید واقع می‌شوند. مثلاً چنانچه راوی می‌گوید:«یک بار نشد که ستاد فرماندهی‌مان کاری را که ما توصیه می‌کردیم عمل کند و از این بابت همیشه مشکل داشتیم،» از او بخواهید نمونه‌ای ذکر کند تا تجربه راوی و طرز تفکرش به طور کامل قابل درک باشد.
ی-در حین مصاحبه یادداشت بردارید. (به جرأت می‌توان گفت که بسیاری از مورخان هنگام مصاحبه در میدان نبرد از این کار غفلت می‌کنند.) یادداشت‌برداری در حین مصاحبه غالباً منابع اطلاعاتی حیاتی مورخ محسوب می‌شوند؛ چنانچه فرصت نیست تا مصاحبه بلافاصله پیاده شود، یادداشت‌های مصاحبه تنها منبع اطلاعات درباره محتوای مصاحبه خواهند بود. خوبیِ یادداشت‌های مصاحبه در حین مصاحبه این است که به شما می‌گوید چه زمانی باید سؤالات تکمیلی را بپرسید، افکارتان را منظم می‌کند، و به شما امکان می‌دهد واژه‌نامه‌ای را که موارد ذکر‌شده در آن نیاز به تبیین و تأیید دارد، تهیه کنید. یادداشت کلیدواژه‌ها و عناوینی که در حین مصاحبه بیان می‌شوند نیز در تهیه نمایة موضوعی از نوار مفید می‌باشد.
ک-کلام مصاحبه‌شونده را در حین پاسخ به سؤال قطع ننمایید. هنگامی که مصاحبه‌شونده در حال سخن گفتن و پاسخ به سؤال شماست از او نخواهید تا املای کلمه یا سرواژه‌ای را بگوید زیرا رشتة افکارش گسیخته می‌شود. نکته مورد نظرتان را یادداشت کنید و در پایان مصاحبه از او بخواهید تا درباره‌اش توضیح دهد.
ل-ادب و نزاکت را در خلال مصاحبه رعایت کنید و به حرف‌های راوی به دقت گوش دهید. با مصاحبه‌شونده جرّ و بحث نکنید و به گونه‌ای با او مواجه نشوید که احساس کند به صداقتش اعتماد ندارید. چنانچه مطلبی می‌گوید که از نظر شما غلط است و یا با وی موافق نیستید، علت اعتقادش به مطلب مورد نظر را سؤال کنید. خاطرتان باشد که مصاحبه درباره مصاحبه‌شونده است و نه شما لذا نظرات، دیدگاه‌ها و قضاوت‌های شخصی را برای خودتان نگه دارید.

نکته: به واکنش‌ها و سبک مصاحبة خودتان توجه داشته باشید. به واکنش‌های کلامی‌تان تنوع ببخشید و آنها را با حالات بدنی و ژست‌های مختلف ترکیب کنید. ضمناً پشت سر هم از گفتن «آهان» خودداری نمایید.

م-نگران سکوت نباشید. گاهی مکث مصاحبه‌شونده حاکی از این است که وی در حال اندیشه است یا ذهن خود را برای ارائه پاسخ کامل‌تری به شما می‌کاود. حال اگر مصاحبه‌گر بلافاصله به سراغ سؤال بعدی برود این نوع اطلاعات ناگفته می‌مانند.
ن-وانمود نکنید که در رشته‌ای کارشناس یا متخصص هستید. هر گاه درباره عنوان یا موضوع خاصی که مصاحبه‌شونده می‌گوید اطلاعات یا دانشی ندارید نگران نشوید زیرا اصولاً برای این مصاحبه می‌کنید که اطلاعات و دانش ذخیره‌شده در ذهن و حافظة راوی را بیرون بکشید.
س-اگر امکان سؤال از تمام موضوعاتی که آماده کرده بودید فراهم نشد نگران نباشید. زیرا در همه مصاحبه‌ها چنین اتفاقی می‌افتد. بکوشید تا پاسخ‌های سرراستی به سؤالات‌تان از راوی بگیرید.

نکته: آگاه باشید که مصاحبه ممکن است حوصله راوی را سر ببرد. احتمال دارد راوی بر اثر اشتغالات فکری زیاد به مسائل شغلی یا گذراندن یک روز بسیار سخت، خسته و کوفته شده باشد. گذشته از اینها ممکن است سربازی که در فاصله اندکی بعد از یک عملیات رزمی مورد مصاحبه قرار می‌گیرد دچار هیجانات و احساساتی شده که هنوز با آنها کنار نیامده است. به زبان و حرکات بدنی مصاحبه‌شونده توجه کنید.

ع-مصاحبه را تبدیل به «دوی» ماراتن نکنید. مصاحبه‌گر و مصاحبه‌شونده هر دو به شدت خسته می‌شوند؛ بنابراین مصلحت ایجاب می‌کند که جلسات مصاحبه از دو یا سه ساعت تجاوز نکنند. وقت تنفس کوتاهی هم به خودتان بدهید مثلاً هنگام عوض کردن نوار.
ف-به مصاحبه‌شونده فرصتی بدهید تا افکاری را که به ذهنش خطور کرده اما در سؤالات شما انعکاس نیافته بود، بیان کند. یکی از سوالات پایانی مصاحبه‌گر این است که از راوی بخواهد چنانچه مایل به بیان موضوع یا نکته‌ای است که به ذهن مورخ شفاهی نرسیده، مطلبش را بیان کند. مثلاً با این سؤال:«آیا عنوان یا موضوعی هست که می‌بایست از شما می‌پرسیدم؟» یا «آیا مطلبی هست که بخواهید به مصاحبه بیفزایید؟»
ص-به محض پایان مصاحبه از مصاحبه‌شونده بخواهید تا معنای اصطلاحات یا سرواژه‌ها را توضیح دهد. در این فرصت می‌توانید اطلاعات کامل‌تری درباره مطالب نامأنوس یا افرادی که در مصاحبه ذکر شده‌اند، از او بگیرید. املای درست بعضی کلمات یا اصطلاحات را نیز بپرسید. پایان مصاحبه زمان خوبی است که از مصاحبه‌شونده بخواهید چنانچه فرد یا افراد دیگری را برای این مصاحبه مناسب می‌داند به شما معرفی نماید.
ق-از مصاحبه‌شونده به خاطر وقتی که در اختیار شما گذاشته تشکر کنید و ببینید آیا وی سؤال یا ابهامی دارد یا خیر.

(1) - Access Agreement for Oral History Materials
(2) - Judge Advocate General
(3) - Freedom of Information Act
(4) - Coalition Provisional Authority (CPA)

پایان فصل سوم
ادامه دارد...

تهیه‌کننده: استیفن جِی لافگرین
مترجم: علی فتحعلی آشتیانی