در تبیین موضوع باید گفت، آنگاه که هدف، گردآوری خاطرات یک سیاستمدار با استفاده از روش مصاحبه فعال تاریخ شفاهی است، نقطه آغازین، شروع مصاحبه و طرح پرسش‏ها همان دوران فعالیت سیاسی راوی و مصاحبه‏شونده است. در مصاحبه با رزمنده دوران دفاع مقدس اکثراً مشاهده می‏شود که مصاحبه‏کننده مستقیماً سر وقت دوران جنگ و جبهه و یا حتی عملیات و واقعه موردنظر می‏رود. راویان مبارزات سیاسی و یا مسلحانه خود را با پرسش‏های مربوط به دوران مبارزه روبرو می‏بینند. شخصیت‏های کلیدی عرصه اقتصادی و فرهنگی نیز تنها پاسخگوی سئوالات این عرصه هستند. در نگاه اول شاید این نوع آغاز کردن هیچگونه ایرادی نداشته باشد اما دقت و بررسی مصاحبه‏های موفق تاریخ شفاهی حاکی از آن است که فرصت‏های فراوانی از دست رفته و مسائل مهمی مغفول مانده است. این نکته در تمامی مصاحبه‏ها از اهمیت بالایی برخودار است. در مصاحبه‏های فردمحور، که روایت از مجرای آن به موضوع یا موضوعات مورد نظر و بعضاً تصادفی(غالباً در مسائل اجتماعی)، هدایت می‏شود، شناخت و آگاهی از اصل و نسب خانوادگی، محیط اجتماعی و فرهنگی و گاه سیاسی‏ای که راوی در آن نشو و نما یافته اهمیت دارد. در مصاحبه‏های موضوع‏محور نیز، شناسایی ساختار خانوادگی و شخصیتی و ویژگی‏های روانی و جامعه‏شناختی بازیگران اصلی رویداد یا عاملان واقعه تاریخی ضرورت دارد زیرا در شیوه تاریخ شفاهی تنها به ظاهر رویداد توجه نداشته، فلسفه شکل‏گیری، نیّات و اهداف کنش اجتماعی و رفتار فردی و شناخت روح جمعی نیز مدّ نظر است. بنابراین شناخت نیّت و هدف در رفتار اجتماعی هدفمند و کنش اجتماعی برای رفتن از سطح به عمق رویدادها ضرورتی اجتناب‏ناپذیر است که در غیر این صورت و تحقق نیافتن آن، داده‏های گردآوری شده فاقد ارزش افزوده تاریخی خواهد بود. ارزش افزوده تاریخی، اطلاعات و داده‏های کمّی و کیفیِ مازاد بر برآوردها و محاسبات اولیه‏ی مصاحبه‏کننده(مورخ) از درون و عمق رویدادهای تاریخی و فراتر از مشاهده سطحی و قشری تاریخ است.

مغفول ماندن این بخش اساسی در مصاحبه و بالتبع خاطره و زندگینامه‏ی افراد می‏تواند ناشی از چندین مسأله باشد. شایع‏ترین آن این است که مصاحبه‏کنندگان ضرورتی در طرح پرسش از این بخش ندیده، بر روی موضوع اصلی تمرکز می‏کنند. این نکته، خواننده مشتاق قرائت روایت اصلیِ منطبق با عنوان کتاب و مصاحبه را نیز اقناع می‏کند. اما از دیدگاه محققین و کاربران داده‏های تاریخ شفاهی، دارای ایراد است. زیرا هیچ شخصیتی ابتدا به ساکن شکل نگرفته و هیچ واقعه‏ و رویدادی بدون مقدمه و بستر مناسب پدید نیامده است. نکته قابل توجه دیگر آنکه افراد به دلایل مختلف شخصی گاه از رفتن به خاطرات دوران کودکی و یادآوری آن دوران پرهیز و ابا دارند. خاطرات غم‏انگیز، فقر و بی‏چیزی، شغل و منزلت اجتماعیِ پایین پدر، می‏تواند دلایل محکمی برای عبور سریع از دوران اولیه زندگی و مسکوت نهادن روایت آن باشد. با آنکه مصاحبه‏کننده مجاز نیست تا مانند بازجو و بازپرس عمل کرده، اصرار به خرج دهد تا به کنه موضوع پی ببرد اما استفاده از انواع پرسش‏ها و طرح ماهرانه و بجای آن می‏تواند چالش موجود را مرتفع سازد. گاه نیز راوی بدون دلیل و تنها به علت تمرکز مصاحبه‏کننده بر روی موضوع اصلی از روایت مورد نظر در می گذرد.

برانگیختن فرد به گفتگو و دیالوگ یکی از اهداف مصاحبه است مصاحبه‏ای که می‏تواند به مشورت و درمان منجر شده، عقده‏های درونی از دوران کودکی را تخلیه کرده، هم‏زبان و هم‏دلی برای خود بیابد. در یک بسته پرسشی مناسب، پرسش‏های مربوط به دوران کودکی، خود نوعی سئولات تماسی و مقدماتی است که در راستای اعتمادسازی و جلب موافقت راوی و ایجاد قرابت و نزدیکی میان دو طرف گفتگو مؤثر واقع می‏شود. رویدادهای دوران کودکی که چون نقش بر سنگ، در ضمیر و ذهن راوی نقش بسته، غالباً دقیق‏تر و جزیی‏تر بازگو شده، بر ارزش کیفی داده‏ها می‏افزاید.

در هر صورت این وظیفه مصاحبه‏کننده آگاه است که نسبت به ابهام‏زدایی از تاریخ این بخش از زندگی راوی، تلاش و کاوش نماید. در هر نمونه از مصاحبه تاریخ شفاهی با رجال سیاسی، شخصیت‏های فرهنگی و اجتماعی و صاحبان پیشه و حِرف طرح پرسش از زمینه‏ها و بسترهای شخصیتی و رویداد ضرورت دارد. پرسش‏هایی در خصوص:
- پیشینه خانوادگی؛ پدر ، مادر و اجداد.
- شرایط و ویژگی‏های محیط اجتماعی و خانوادگی راوی.
- طبقه و قشربندی اجتماعی؛ شهری یا روستایی بودن خانواده.
- سطح رفاه و بهره‏مندی اقتصادی.
- میزان تحصیلات پدر و مادر و سایر منسوبان.
- اعتقادات مذهبی، باورهای سیاسی و اجتماعی خانواده.
- میزان محصور و محدودبودن فرد در خانواده: شناخت شخصیت‏های مرتبط با راوی.
- نوع مدارس، میزان تحصیلات و رشته تحصیلی راوی.

ماحصل سخن آنکه، با در نظر گرفتن تمامی محدودیت‏ها و معذوریت‏های احتمالی حاکم بر هر نوع مصاحبه در طرح‏های مختلف تاریخ شفاهی، شایسته است بسته‏ی پرسشیِ از پیش طراحی شده که چارچوب اصلی و اولیه گفتگو و مصاحبه را معین و مشخص می‏نماید و در جریان اجرای مصاحبه، با قابلیت فراوان انعطاف و تغییر، تمامی جوانب رویداد و عاملان آن را در نظر می‏گیرد، به بسترها و زمینه‏های وقوع رویداد تاریخی یا تجربه فردی و جمعی توجه ویژه داشته باشد.

دکتر مهدی ابوالحسنی ترقی
دانشگاه اصفهان