محدودیت‌هایی که برای ادبستان به وجود می‌آمد، چه بود؟

تعجب می‌کنید اگر بگویم «هیچ محدودیتی برای ادبستان به وجود نیامد». در مؤسسه اطلاعات یک روحانی مبارز پاکدست خوش فکر دلسوز انقلاب و کشور حضور داشت ـ و به حمدلله هنوز هم حضور پرمهرش گسترده است. ایشان هم ضرورت‌های اسلام و انقلاب و اعتقادات سنتی را به خوبی می‌شناخت و هم نیازهای نسل جوان را می‌دانست و هم تمام وجودش یکپارچه انگیزه برای خدمت به فرهنگ مملکت و خلق خدا بود. با چنین فردی کار کردن برای من نه تنها دشوار نبود که لذت‌بخش هم بود. به قول حضرت مولانا «تو مگر ما را بدان شه بار نیست / با کریمان کارها دشوار نیست». آقای دعایی به همان اندازه که بر خودش سخت می‌گرفت و در زندگی شخصی و خصوصی‌اش مو را از ماست می‌کشید، در کار جمعی، ضمن رعایت مرزهای درست و نادرست و حرام و حلال، با یارانش کریم بود و صد البته که «با کریمان کارها دشوار نیست.» در همان سال‌ها من می‌دانستم به خاطر درج مطالب موسیقیایی یا بعضی از سایر نوشته‌های به اصطلاح روشنفکری در ادبستان ایشان تحت چه فشاری از سوی بعضی مؤمنین و متدینین قرار دارد ولی با خودم می‌گفتم اگر ایشان احساس وظیفه بکنند، قطعاً به ما تذکر خواهند داد. از قضا یک بار هم این اتفاق افتاد و آن زمانی بود که ادبستان گفت‌وگویی با خانم پریسا را منتشر کرد. خانم پریسا آن روزها به تازگی از کنسرت پاریس بازگشته بودند (سال 1369) و من شنیده بودم در فرانسه به رغم مخالفت‌ها و جنجال به اصطلاح ضد انقلاب، ایشان با رعایت حجاب و ظواهر کاملاً مناسب این برنامه را اجرا کرده و در آنجا سرزنش هم شده بودند. از سوی دیگر زندگی سالم و دور از هیاهوئی تبلیغاتی رادیو و تلویزیونی قبل از انقلاب از ایسشان چهره‌ای سالم و دوستدار خانواده و محترم ساخته بود و از گرایشات بعضاً‌ معنوی و الهی ایشان هم خبر داشتم و به همین جهت ترتیب یک گفت‌وگوی مطبوعاتی را با ایشان (توسط همکارمان خانم فرمهر منجزی) دادم. مطلب که چاپ شد، آن تذکر کوتاه را از ایشان شنیدم. در پاسخ به ایشان مطلبی نوشتم و توضیحاتی دادم که به خیال خودم روشنگر بود. قضیه به شیرینی ختم به خیر شد. البته این را اضافه کنم که من خودم را جزو نیروهای انقلاب و به اصطلاح از «بچه مسلمان‌ها» به حساب می‌آوردم و اگر محدودیتی وجود داشت، مرزهایی بود که شخصاً‌ و قلباً به آنها اعتقاد داشتم و آنها را مراعات می‌کردم. اما کار کردن با رئیسی که می‌داند و می‌فهمد و درک می‌کند و دلسوز شما و کارتان هست، خود چیزی دیگر است. «هر گز ز یمن و عاطفت پیر می‌فروش / ساغر تهی نشد ز می صاف و روشنم». عمر با عزتش دراز باد. از شما چه پنهان در این باره می‌توانم یک کتاب بنویسم ولی این زمان بگذار تا وقت دگر. ترجیح می‌دهم بیش از این نگویم که همین قدر هم که گفته شد، در شامة اغیار بوی ناخوشایند تملق و چاپلوسی می‌پراکند.

آیا ادبستان قرار بود نشریه‌ای دولتی باشد که یک نهاد دولتی (که مدیر آن نمایندة ولی‌فقیه محسوب می‌شد) خط فرهنگی جامعه را روشن می‌کند؟

من به شخصه هرگز چنین اهلیتی برای خودم قائل نبودم و نیستم. البته هر نشریه‌ای که از سوی چنین نهادی منتشر می‌شود باید در یک چارچوب تعریف شده و مورد تأیید ارزش‌های حاکم کار کند و این چیزی بود که ما در تمام سال‌های انتشار ادبستان به آن اعتقاد داشتیم. ولی این شأن را هرگز برای خودمان قائل نبودیم که برای جامعه خط فرهنگی تعیین کنیم. راستش را بخواهید، با خودم می‌اندیشیدم همان قدر که در معرفی و توسعة ادبیات خوب کهن و در کار شناساندن ادبیات نوپای جوانان شاعر و نویسنده و هنرمند این مرز و بوم قدم برمی‌دارم، خودش نوعی خدمت به جامعة فرهنگی است. ان شاءالله.

برخی معتقدند شما در واقع سوار اسب زین شده ادبستان شدید. یعنی کسانی آمدند برای آن تلاش کردند وی سود اصلی را شما بردید. نظرتان در این باره چیست؟

باید این «بعضی‌ها»یی را که شما می‌گویید، ببینم و از آنها بیشتر توضیح بخواهم و بپرسم که منظورشان از این سؤال چیست؟ اما حالا که دسترسی به آنان ندارم، از روی حدس و گمان پاسخی می‌نویسم. اولاً درست است که ادبستان حاصل یک کار جمعی بود ولی هیچ کس در ادبستان بیشتر از دیگری کار نمی‌کرد و سهمی بیش از دیگران نداشت. هیچ کس را هم نداشتیم که بیاید و تلاش بکند و سپس برود یا رانده شود. در مورد خودم بگویم. به یاد آن «بعضی‌ها» می‌آورم که از قضا با آغاز انتشار ادبستان من از تهران کوچ کردم و به زادگاهم در کرمان رفتم و تصمیم داشتم تا پایان عمر در آنجا بمانم. ممر در آمدم هم ملک موروثی بود که به حمدلله برای یک گذران بی‌دغدغه کفایت می‌کرد. از کرمان هر ماه با هزینة شخصی به تهران می‌آمدم. بین یک هفته تا ده روز ـ و بعضاً شاید بیشتر ـ می‌ماندم و بخش مربوط به تنظیم مصاحبه‌ها و دیدارها و نیز قرار و مدارهای ماه آینده را می‌گذاشتم. لیات‌های آخرین شماره را با دقت می‌دیدم و پس از چاپ نشریه به کرمان برمی‌گشتم و در آنجا همه روزه مطالب شماره‌های آیند از طریق پست به دستم می‌رسید و من بدون اغراق تقریباً بیشتر شب‌ها تا اذان صبح به عشق ادبستان بیدار می‌نشستم و مطالب شماره‌های آینده را آماده می‌کردم. از ابتدا طوری برنامه‌ریزی کرده بودم که همیشه بین سه تا پنج شماره مطلب خوب و آماده داشتم و به این ترتیب در هر ماه تنها مطلبی که به اصطلاح بایستی به روز می‌شد، اخبار فرهنگی و هنری ماه بود که توسط همکار خوبمان خانم ماریا ناصر تهیه می‌شد و من آنها را در تهران می‌خواندم و به حروف‌چینی می‌دادم. دیگر همکاران هم هر یک به بخش مربوط به خودشان می‌رسیدند. آقای شیزادی مطالب ادبیات داستانی و پاسخ به نامه‌های خوانندگان را تهیه می‌کردند و آقای زاهدی هماهنگی و پیگیری‌های مربوط به حروف‌چینی و صفحه‌بندی و آماده‌سازی لیات‌ها را در کنار تهیة مطالب سینمایی و... برعهده داشتند. مصاحبه‌ها را خانم ناصر و خانم منجزی انجام می‌دادن. صفحة شعر خوانندگان را آقای علیرضا قزوه عهده‌دار بودند و آقای موسی بیدج ترجمة اشعار معاصر جهان عرب را ـ معمولاً ـ انجام می‌دادند و خلاصه هر یک به کار خود می‌پرداخت و اینطور نبود که در این میان خدای ناکرده حقی از یک نفر ضایع شود. تا یادم نرفته این را اضافه کنم که تمامی همکاران ادبستان بدون استثنا با عشق کار می‌کردند. با عشق و بدون ذره‌ای توقع مادی. بی‌انصای‌ست اگر در اینجا شهادت ندهم که در تمام دوران پنج سالة ادبستان حتی یک بار ندیدم یکی از همکاران‌مان دربارة دستمزد خود ـ که البته بعضاً ناچیز هم بود ـ گله‌ای داشته باشد یا سخنی به کنایه بگوید. هوای خوشی داشت آن سال‌ها و آن اتاق چند منظوره که نامش دفتر ادبستان بود. ما حتی نام سردبیر و مدیرمسوول را هم ابتدا در ادبستان نزدیم. تا 9 ماه نشریه بدون نام مسوول چاپ می‌شد. تا اینکه از ارشاد وقت پیغام رسید که تمامی مدیران مسوول باید نامشان را در ابتدای نشریه درج کنند و به این ترتیب اولین باری که نام حقیر به عنوان سردبیر و مدیر مسوول درج شد، در شمارة نهم بود. و در همان صفحه نام سایر همکاران ثابت را هم آوردیم. اگر منظور این «بعضی‌ها» از این سؤال سفر حقیر به انگلستان و انتشار روزنامة اطلاعات بین‌المللی است که باید بگویم قطعاً افراد شایسته‌تر از اینجانب هم بوده‌اند. مضافاً اینکه انتشار ادبستان چنانچه قبلاً اشاره‌ای به آن کردم، شاید به جز دردسر چیزی برای سرپرست مؤسسه اطلاعات نداشت! دردسر منتقدین متعدد و متنوع.

اوج و فرود ادبستان کجا بود؟

تصور شخصی خودم این است که ادبستان از سال اول تا سال سوم به طور مستمر رو به اوج داشت. اوج کار، در ویژه‌نامة پر حجم سومین سال انتشار خود را نشان می‌دهد که با همان نیروی اندک و با چهار نفر همکار در تحریریه، ماهنامه با 244 صفحه و با حروف بسیار ریز منتشر شد که در واقع حجم یک سالنامه را داشت. در این شماره بسیاری از صاحب‌ّنظران ادبی و فرهنگی کشور نظرشان را دربارة ادبستان نوشتند که باعث دلگرمی همکاران‌مان در این ماهنامه شد. البته این اوج که هم به لحاظ کمی بود و هم از نظر کیفی، بدین‌معنا نیست که پس از آن دچار حضیض شدیم. به شخصه همواره سعی داشتم نشریه را در یک سطح قابل قبول برای «صاحب‌نظران» نگه دارم و به همین جهت از درج مطالب باری به هر جهت به شدت خودداری می‌کردم و مطلب سفارشی هم در ادبستان نداشتیم. تصور حقیر این است که ادبستان تقریباً‌ دچار فراز و فرود قابل توجهی نشد. حالا شاید زمان خوبی باشد برای کسانی که به دنبال یافتن پاسخی برای سؤال شما هستند. آرشیو ادبستان موجود است و داوری بر عهدة خوانندگان باانصاف.

چرا ادبستان یک نشریه حرفه‌ای، تیم نویسندگان نداشت؟ یعنی تحریریه‌ای که البته وابسته به اطلاعات نیز نباشد؟

تاکنون هیچ‌وقت به این موضوع فکر نکرده بودم!‌ نیازی احساس نمی‌شد. کار انجام می‌شد و در حد توانمان کار را می‌چرخاندیم. نیازی اگر بود، شاید چنین کاری هم می‌شد. کاری بود عاشقانه. حتی اتاق و دفتر و دستک ویژه‌ای هم نبود. یک اتاق رو به روی دفتر سرپرست مؤسسه بود که به آن می‌گفتند: اتاق مشاع! اختصاص به شخص خاصی نداشت. دفتر ادبستان همان‌جا بود. حتی تابلویی هم روی در نبود. همه می‌دانستند ادبستان کجاست. نیازی به تابلو نبود.

آیا شما در ادبستان مرزبندی داشتید که از فلان نویسنده و شاعر و روزنامه‌نگار مطلب نداشته باشید اما از انقلابی‌ها داشته باشید؟

مرزبندی‌ای اگر بود، هما نبود که به آن اعتقاد داشتیم. به شما یادآوری می‌کنم فراموش نکنید ادبستان در دهه 60 منتشر می‌شد. در روزگاری که هنوز داغ نه تنها شهیدان جبهه‌های نبرد تازه بود، که داغ آنانی که در این مملکت به تیر ترور به خاک غلتیدند نیز. ضمن اینکه روشنفکرانی که شما نام بردید در همان روزگار تریبون‌های ویژة خود را داشتند و با انتشار مجلاتی مانند دنیای سخن یا آدینه، نیازی به درج مطلب‌شان در ادبستان نمی‌دیدند. نمی‌دانم. فضا طوری بود که شاید اگر ما هم از آنها درخواست مطلب می‌کردیم، مطلبی به ما نمی‌دادند. صادقانه بگویم. سعی من بر این بود که ضمن احترام به استادان خوشنام قدیمی، تا می‌توانم آثار شاعران و نویسندگان جوان گمنام خوش استعداد ـ و ترجیحاً شهرستانی ـ را چاپ کنم که دستشان از همه جا کوتاه بود و به نشریات مرکز دسترسی نداشتند. از میان همانان کسانی بعداً‌ سر بر آوردند و به بهترین نویسندگان و محققین تبدیل شدند. یک نمونه‌اش آقای کامیار عابدی است که مطالبش را از خور موج در استان بوشهر برایمان می‌فرستاد و ما آنها را با اشتیاق چاپ می‌کردیم. ایشان اکنون دارای تألیفات متعدد در نقد ادبیات و شعر معاصر است. آثاری که همه‌شان ارزش خواندن دارند. یک کار هم برای اولین‌بار در ادبستان انجام شد و آن این بود که اولین صفحات مجله را به نامه‌ها و مطالب خوانندگان اختصاص دادم. در ابتدا خیلی با این کار مخالفت کردند. آن را برخلاف سنت مطبوعات می‌دانستند که همیشه نامه‌های خوانندگان را در صفحات آخر نشریه چاپ می‌کردند. ولی تداوم این سیاست نشان داد که خواننده، ادبستان را متعلق به خود می‌داند و به همین جهت چندی نگذشت که خوانندگان خودشان نویسندگان بخش عمده‌ای از مطالب ادبستان شدند.

ماجرای تعطیلی ادبستان چه بود؟

من به این موضوع در مطلبی که به عنوان مقدمة جلد پنجم مجموعة «اطلاعات هشتاد سال» درج شده است؛ اشاره کرده‌ام. آن نوشته را به همراه این مطلب برایتان می‌فرستم و از شما می‌خواهم اجازه دهید در اینجا از تکرار مکررات پرهیز کنم. همین‌قدر بگویم که هیچ یکی از شایعاتی که در این مورد به راه افتاد درست نبود و هیچ کس هم انتشار ادبستان را متوقف نکرد. پس از مسافرت به لندن برای راه‌اندازی و انتشار روزنامه اطلاعات بین‌المللی، تا یک سال از راه دور به انتشار ادبستان ادامه دادم ولی دیدم دیگر نمی‌توانم هم سطح نشریه را در حد قابل قبول نگاه دارم و هم به کارهای دیگرم برسم. توقف انتشار ادبستان نتیجه کم توانی حقیر بود.

آیا هیچ گاه به انتشار مجدد آن همت گماشتید؟

متأسفانه نه فرصتش را داشته‌ام و نه توانش را.

خاطرة تلخ؟ و البته خاطرة شیرین؟

هیچ خاطرة تلخی از انتشار ادبستان ندارم. بهترین سال‌های عمرم زمانی بود که ادبستان منتشر می‌شد. خاطرة شیرین، اما چرا! پنجاه و شش خاطرة بس شیرین دارم از ادبستان. در پنجاه و شش باری که ماهنامه از چاپخانة ایران چاپ (مؤسسه اطلاعات) بیرون می‌آمد و من ابتدا آن را می‌بوییدم و سپس می‌بوسیدمش و آنگاه بازش می‌کردم و با شوق ورق می‌زدم!

آیا دلتان برای ادبستان تنگ شده؟ آخرین باری که آن را ورق زدید چه زمانی بود؟
مگر می‌شود انسان دلش برای یک موجود نجیب دوست داشتنی زیبایی که بخشی از تاریخ عمرش و بهترین سال‌های زندگی‌اش را در آینة آن می‌بیند،  تنگ نشود؟ آخرین بار همین چند لحظه پیش بود که به لطف شما آشوب یادها به سراغم آمد و شمارة اول و 36 را باز کردم و راستش را بخواهید از خودم تعجب کردم. اگر امروز به من بگویند بیا نشریه‌ای منتشر کن، شاید دیگر نتوانم.

رقابت ادبستان با نشریات همطراز مانند کیهان فرهنگی چگونه بود؟

هیچ وقت به رقابت نیندیشیدم. نیازی به رقابت نمی‌دیدم. بیشتر اهل رفاقتم تا رقابت.

اگر نکته یا سخنی جا مانده یا باید پرسیده می‌شد بگویید.

من حافظة خوبی ندارم. به ویژه در سال‌های اخیر حافظه‌ام ضعیف شده است. به همین جهت اگر نام همکاری یا دوستی در این نوشته از قلم افتاده است، پیشاپیش عذرخواهی می‌کنم.
حال و هوای دهة 60 را با تمام مصیبت‌هایش هنوز بسیاردوست دارم. انگیزه‌ها بسی سالمتر از الآن بودند. کاش آن روزها این موبایل‌های امروزی بودند و ما از جلسات ادبستان که تا پاسی از شب به همراه شیرزادی و زاهدی و حمیدی و مظفری صفحه‌های نشریه را می‌بستیم و روانة چاپخانه می‌کردیم، فیلمی گرفته بودیم به یادگار...

منبع: ماهنامه تجربه ش 4، شهریور 90، ص 163