مستندسازی محلات و پژوهش های تاریخ شفاهی

 در چند دهه اخیرتغییرات ناشی از گسترش شهرها موجب شده برای حفظ هویت شهری و مستندسازی بافت قدیمی شهراز تاریخ شفاهی استفاده شود. مستندسازی محلات قدیمی از جمله مسائل تحقیقی است که امروزه مورد توجه جدی پژوهشگران است. زیرا تغییرات ناشی از ساخت و سازها، نمادی جدید از یک شهر را به وجود آورده است که کاملاً متفاوت با سبک معماری گذشته است. بنابراین رویکرد به هویت شهری از طریق مستندسازی اقدامی است که کمک می‏کند تا درفرایند تاریخ شفاهی مستندات و مشاهدات اهالی یک محله گردآوری و بعنوان بخش مستند مطالعات شهری گردآوری شود.
تاکنون کار مستندسازی بافت قدیمی شهرها متولی خاصی نداشته و برحسب نیاز، برخی ازمراکز مطالعاتی درباره مستندسازی محلات نموده‏اند، ولی ضرورت دارد درباره این موضوع به صورت جدی مطالعه شود. البته در سال‏های گذشته با هدف خاطره‏انگیزی معابر، مطالعاتی بصورت پراکنده توسط مجریان زیباسازی شهرها شکل گرفته است.
ساختار شهرهای قدیمی متشکل از چند محله برگیرنده کوچه‏ها و مراکز تجاری متعدد بوده است که به مرور ایام با گسترش شهرها این محلات مضمحل می‏شوند. نفوذ مدرنیسم و گذر از سنت‏گرایی بسیاری از تغییرات ناخواسته را به بافت قدیمی شهرها تحمیل کرده و ساختاری که نشان از هویت یک شهر بوده است به سرعت تغییر یافته است. از این رو در حال حاضر بسیاری از اماکن، اسامی و اصطلاحات شهری که در برگیرنده هویت شهر بوده‏اند روبه فراموشی رفته و باید تاریخ جدیدی برای آنها قائل شد. دگرگونی درنحوه ساخت و ساز و حتی دکوراسیون شهری بیننده یا شهروندان را با موضوعی جدید آشنا می‏کند.
شهر مشهد از جمله نقاطی است که ساختار شهری آن بر اساس محله بوده است. این محلات برگرد حرم مطهر شکل گرفته بوده‏اند. وجود مرقد مطهر امام رضا (ع) موجب شده سبک زندگی و طراحی شهری از اماکن زیارتی الهام گرفته شده باشد، ولی با گسترش شهرنشینی محلات قدیمی دیگر جوابگوی خیل مهاجرین و انبوه مردم نبوده‏اند و شهرکهای جدید در حاشیه شهر تاسیس شدند که هیچ سنخیت فرهنگی–اجتماعی با بافت اصلی شهر نداشتند. به دیگر سخن این شهرک‏ها زمینه ایجاد فرهنگ‏های متفاوت در یک شهر را به وجود آوردند.
از دوره پهلوی اول شاهد تغییرات تدریجی در شهر مشهد هستیم زیرا صنعتی شدن (تاسیس کارخانه نخریسی خسروی و کارخانه قند آبکوه و نیاز شهر به راه‏ها و معابر جدید موجب تغییراتی در بافت قدیمی شد. با ایجاد خیابان‏های جدید و میادین متعدد و توسعه حمل و نقل، دیگر معابر قدیمی جوابگوی شمار زیاد خودروها نبودند و ناخواسته بسیاری از محله‏ها و کوچه‏های قدیمی تغییر کردند.
سبک معماری جدید موجب می‏شود چشم‏اندازی از شهری مدرن تداعی شود که در آن از ساختار هویتی شهر کهن دیگر اثری نیست و این معماری یک شهر مدرن را همسان با دیگر مناطق جهان نشان می‏دهد.
در طراحی معماری شهری جدید مشهد، الگویی که متناسب با هویت شهری و یا برگرفته از میراث معماری کهن باشد به چشم نمی خورد، بلکه فضاها، معابر، ساختمان‏های اداری و تجاری با معماری کشورهای اروپایی ساخته شده‏اند. بنابراین دردل محلات قدیمی نشانی از معماری گذشته نیست و مهندسان و طراحان شهری بدون توجه به هویت و تاریخ معماری مشهد اقدام به ساختمان سازی وایجاد و یا نوسازی معابر و میدان‏ها نموده‏اند. 
نگاه جزئی محققان به تاریخ محله‏ها موجب می‏شود پژوهش‏های مهمی در این زمینه انجام شود. کتاب تاریخ محلات و مشاهیر تبریز، محله شتربان (دوه چی) تالیف کریم میمنت نژاد و یونس جعفرزاده (تبریز، اختر، 1389) از جمله کتاب‏هایی است که اختصاص به یک محله دارد. نگارش این کتاب براساس مستندات تاریخی و مطالعات میدانی و انجام مصاحبه‏های متعدد بوده است. مطالعه چنین کتاب‏هایی که بر اساس حافظه تاریخی یک نسل نوشته شده‏اند، تلاشی است برای حفظ هویت یک محله از زبان شهروندان و ساکنان چندین ساله آن. با آنکه در اغلب این کتاب‏ها اصول مستندسازی بافت محلات جایگاهی نداشته و به طور تخصصی این موضوع مورد کنکاش قرار نگرفته است ولی با استفاده پژوهشگران از این شیوه می‏توان تحقیقات منسجم و مستندی تولید و منتشر نمود.
شهر مشهد در طول یک قرن اخیر شاهد گسترش و تغییرات بنیادین بوده است، مطالعه دربارۀ بافت قدیمی و گمشده شهر مشهد موجب می‏شود تا با ساختار و فضاهای کالبدی شهر در گذشته آشنا شد. تغییرات انجام شده در مشهد موجب شد در دوره پهلوی اول عده‏ای ازمشهدپژوهان نسبت به این موضوع بی‏تفاوت نباشند و با مطالعات کتابخانه‏ای و میدانی پژوهشی مستقل و مختص به مشهد در آغاز قرن چهارده خورشیدی انجام دهند. کتاب مشهد در آغاز قرن چهارده خورشیدی: (مشهور به گزارش مکتب شاهپور) تالیف محمدتقی مدرس رضوی، علی‏اکبر فیاض، سیدعلی مویدثابتی، عبدالحمید مولوی و محمود فرخ از معدود کتاب‏هایی است که به طور تخصصی به معرفی محلات و بافت قدیمی شهر مشهد پرداخته است. این کتاب قرار بوده به مناسبت هزاره فردوسی در سال1313 منتشر شود که این موضوع عملی نشده است تا اینکه کتاب مزبور با تصحیح و توضیح مهدی سیدی در 1386 توسط انتشارات آهنگ قلم مشهد منتشر شده است. تالیف چنین کتابی موجب می‏شود تا هویت کوچه‏ها و معابر قدیمی مشهد شناسایی و بصورت مکتوب حفظ شود.
دربارۀ محلات قدیمی مشهد اخیراً کتاب «شناسایی و وجه تسمیه معابر،محلات و اماکن عمومی بافت قدیمی شهر مشهد»  نیز تالیف دکتر محمد رحیم رهنما عضو هیات علمی دانشگاه فردوسی مشهد در سال1390 توسط انتشارات سخن گستر مشهد در252صفحه مصور منتشر شده است. با این اثر وجه تسمیه معابر و کوچه‏های قدیمی مشهد در کتاب مستقلی در دسترس علاقمندان به مباحث تاریخ شهر و یا محله نگار قرار گرفته است. هرچند مطالعه این کتاب موجب می‏شود تا وجه تسمیه معابر مشهد بیان شود ولی عدم بهره‏مندی از مطالعات تاریخ شفاهی موجب شده تا کتاب از نواقصی برخوردار باشد.
مستندسازی بافت قدیمی شهرها و توجه آرشیوتاریخ شفاهی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی به این موضوع موجب شده تا این آرشیو یکی ازغنی‏ترین مراکز تاریخ شفاهی در داخل کشور باشد که بطور تخصصی به این موضوع پرداخته است.
با بررسی منابع جمع آوری شده در این زمینه آنچه مورد توجه پژوهشگران این مرکز بوده است در مداخلی به شرح زیر می‏توان دسته بندی کرد.
1- ثبت وجه تسمیه کوچه‏ها و معابر، بناهای تاریخی محلات قدیمی مشهد از زبان ساکنان محله
2- جمع آوری اسناد و عکس‏های مختلف که نشان دهنده بافت قدیمی شهر است
3- مصاحبه با معمرین، علما و شخصیت های محله‏ها و ثبت تغییر و تحولات از نگاه آنها
در مصاحبه‏هایی که انجام شده است مهمترین موضوعاتی که مورد توجه مصاحبه‏کنندگان بوده است ترسیم فضاها ونشانه‏هایی از بافت قدیمی محلات براساس شنیده‏های  معمرین است. پرداختن به موضوعاتی چون چگونگی ایجاد محلات جدید، حضور رجال و شخصیت‏ها، مشاغل قدیم محلات و نحوه ایجاد خیابان‏ها از جمله مواردی است که مصاحبه‏کنندگان به آنها می‏پردازند.
از دیگر موضوعات این مصاحبه‏ها پرداختن به شیوه های آبرسانی و نحوه استفاده از آب در گذشته است. همچنین بهداشت عمومی، حمام‏ها و آب‏انبارها و پی‏آب‏ها می‏تواند به ساختار آب در محله های قدیمی مشهد بپردازد. بهرمندی محله‏ها ازامکانات شهر چون برق از دیگر مداخل مصاحبه های مستندسازی بافت قدیمی شهر مشهد است که هریک از مصاحبه‏کنندگان با اشاره به امکانات شهری به مشکلات و نحوه برخورد با این موارد بطور مفصل پرداخته‏اند.
مدارس، مساجد و تکایا، هیئت های مذهبی، امنیت محله ها، حمل و نقل، وقایع و... بخش دیگری از موضوعات مصاحبه‏ها را تشکیل می‏دهند. تصویربرداری ازنحوه تخریب بناها و بافت های قدیمی از جمله دغدغه‏های است که در سال های گذشته با توجه به اهمیت موضوع، این آرشیو نسبت به ثبت آن اقدام نموده است.