مجموعه مقالات «تاریخ شفاهی دفاع مقدس»

آشنایی ایرانیان با تاریخ شفاهی، به مفهوم جدید آن، به سا‌ل‌های اولیه پس از انقلاب اسلامی و کوشش‌های افراد، موسسات و نهادهای داخل و نیز برخی موسسات خارج از کشور بازمی‌گردد، اما چندی است روند گردآوری و انتشار کتاب‌هایی با عنوان تاریخ شفاهی شتاب گرفته است؛ چنان‌که هم‌اکنون مجموعه‌هایی چون تاریخ شفاهی ادبیات معاصر ایران، تاریخ شفاهی دوبله، تاریخ شفاهی معماری ایران، تاریخ شفاهی موسیقی ایران، تاریخ شفاهی شهرها، تاریخ شفاهی سینما و تئاتر کمدی و... وارد بازار نشر شده‌اند. با گذری بر این فهرست کوتاه به نظر می‌رسد در آینده نزدیک باید منتظر انتشار عنوان‌های تازه‌ای در این عرصه باشیم. ازاین‌رو پیش از پرداختن به دلایل اهمیت‌یافتن ــ و درواقع اهمیت‌داشتنِ ــ تاریخ شفاهی باید به این نکته اشاره شود که هنوز در ایران مباحث نظری تاریخ شفاهی به شیوه‌ای شایسته مورد بررسی قرار نگرفته و تلاش و کوشش‌های انجام گرفته در این زمینه کمتر مجال طرح و انتشار یافته‌اند. این در حالی است که در کشورهای دیگر نه‌تنها انجمن‌های تاریخ شفاهی به وجود آمده‌اند، بلکه حوزه‌های غیردانشگاهی و موسسات خصوصی نیز به این کار می‌پردازند و حتی در برخی کشورها موسسه‌های خصوصی که به سفارش موسسات دولتی یا سفارش‌های خصوصی به وسیله تاریخ شفاهی اطلاعاتی را جمع‌آوری می‌نمایند، نحوه انجام مصاحبه تاریخ شفاهی را به کودکان مدارس هم آموزش می‌دهند. از طرف‌ دیگر حتی کارگاه‌های آموزشی تاریخ شفاهی در شبکه اینترنت به آموزش مباحث تاریخ شفاهی و به‌ویژه آموزش روش‌های گردآوری مصاحبه و ظرایف و دقایق آن می‌پردازند.
«تاریخ شفاهی دفاع مقدس»، عنوان دومین کتاب از مجموعه مقاله‌های همایش ملی تاریخ شفاهی ـ با محوریت دفاع مقدس است ـ که توسط سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران چاپ و منتشر شده است. این کتاب دربردارندۀ مقاله‌های منتخب همایش دوم تاریخ شفاهی این نهاد در تاریخ یادشده از سوی هیات علمی این همایش است. اعضای هیأت علمی این نشست (آقایان دکتر سید امیرمسعود شهرام‌نیا، دکتر مرتضی نورایی، علیرضا کمری، دکتر علی کجباف، دکتر مرتضی دهقان‌نژاد، مرتضی رسولی‌پور) با هدف اصلی دانش‌افزایی در حوزه تاریخ شفاهی به همکاری نظری و عملی هر چه بیشتر مراکز فعال در این حوزه، فراخوان محورهای همایش را در سر موضوع اساسی تاریخ شفاهی دفاع مقدس (جبهه و پشت جبهه، آزادگان، راویان و ...)، آسیب‌شناسی تاریخ شفاهی و کارکرد تاریخ شفاهی در تحقیقات معاصر طراحی کردند. اعضای هیأت علمی در داوری نهایی، از بین 70 چکیده مقاله و 60 مقاله‌ی رسیده، 34 مقاله را برای ارائه و چاپ در این کتاب انتخاب کردند.
این کتاب در 4 فصل تدوین شده است. اولین مقاله فصل اول با عنوان «سوژه خاطرات جنگ را چطور پیدا کنیم؟» سید قاسم یاحسینی در این مقاله درباره‌ی مهم‌ترین مرحله کار، یعنی سوژه‌یابی‌اش و چگونگی دست یافتن به این فن از تجربیات شخصی‌اش در مواجهه با افرادی همچون کاظم فرامرزی، سردار علی ناصری و ناهید یوسفیان و زهرا تعجب مطالبی بازگو کرده است. مقاله‌ی دوم با عنوان «تاریخ شفاهی همگانی دفاع مقدس» به قلم رحیم نیکبخت نوشته شده است. نیکبخت در این مقاله با توجه به رابطه‌ی دفاع مقدس و هویت ملی، به نقش رابطه‌ی مراکز دولتی، مراکز مردمی، آموزش، کتاب‌های درسی، تکلیف درسی، پایگاه‌های بسیج با تاریخ شفاهی و کانون تاریخ شفاهی همگانی و راهیان نور می‌پردازد. او در صفحه‌ی 34 آورده است: «... مشکل اصلی و اساسی جامعه ایرانی بیگانگی با نوشتن است. فرهنگ ما فرهنگ شفاهی است تا فرهنگ مکتوب. این اشکال را نمی‌توان رفع کرد مگر با اصلاح نظام آموزشی آن هم از مقطع ابتدایی. در کتاب‌های درسی فارسی، حتی از مقطع دبستان، باید جمع‌آوری خاطرات دفاع مقدس را میان والدین و بستگان دانش‌آموزان نهادینه کرد. عدم توجه به آموزش ادبیات فارسی و تاریخ در مدارس را می‌توان در نحوه‌ی انتخاب معلمان این دو درس حیاتی دید که بحثی دیگر دارد. در حالی‌که در کشورهای غربی، در مقطع دبستان، ضمن آن‌که بیشترین تکیه را بر این دو موضوع اصلی هویت‌ساز دارند، بهترین و خوش صحبت‌ترین معلم‌ها را برای تدریس زبان ملی و تاریخ انتخاب می‌کنند. ...».
مقاله سوم این فصل «مروری بر تاریخ شفاهی دفاع مقدس» از رضا تاج‌آبادی و امیر مرادی‌نژاد است. در این مقاله سعی شده در موضوعات تاریخ شفاهی جنگ، خبرنگاری جنگ، شکل‌گیری راویان دفاع مقدس، خاطره‌نویسی از دوران جنگ و جذابیت برای قشر مخاطب و ضرورت پرداختن به تاریخ شفاهی دفاع مقدس، حرف‌ها و بحث‌های جدیدی ارائه شود. ولی با توجه به منابع و مأخذ این مقاله می‌توان نتیجه گرفت که مباحث ارائه شده در این مقاله همان حرف‌های تکراری و گفته شده در سال‌های اخیر است. «دفاع مقدس و شهدای محلی و منطقه‌ای، با رویکرد تاریخ شفاهی»، مقاله‌ی بعدی این فصل از داود امینی درباره‌ی موضوع ماهیت تاریخ شفاهی و کاربرد آن، تعریف تاریخ شفاهی جنگ تحمیلی، اهمیت حفظ تاریخ شفاهی دفاع مقدس و کاربرد آن در جامعه، تاریخ شفاهی جنگ در ایران و... است.
«تاریخ شفاهی در خدمت جنگ، مروری بر تاریخ شفاهی بازسازی هویزه» به قلم غلامرضا آذری خاکستری و درباره‌ی طرح بازسازی شهر هویزه توسط آستان قدس رضوی است. او در این مقاله به تعریف بازسازی، بازسازی مناطق جنگ‌زده، تاریخ شفاهی بازسازی هویزه، معرفی شهر هویزه، مراحل بازسازی هویزه، مصاحبه با مسئولان طرح بازسازی شهر هویزه، پرداخته است. همچنین در انتهای مقاله فهرست برخی از مصاحبه‌شوندگان به همراه تاریخ مصاحبه و متن نامه تولیت آستان قدس رضوی به بنیانگذار انقلاب اسلامی و جواب آن درج گردیده است. مقاله‌ی دیگر این فصل «باید و نبایدها‌ی تاریخ شفاهی آزادگان» به قلم محمدرضا بختیاری است. وی در این مقاله به موضوعاتی چون تاریخ شفاهی آزادگان، دلایل اهمیت تاریخ شفاهی آزادگان، چگونگی شروع به کار طرح تاریخ شفاهی آزادگان و... پرداخته است. آخرین و کم‌حجم‌ترین مقاله‌ی این فصل، «تاریخ شفاهی جنگ تحمیلی؛ ضرورت‌ها و فرصت» اثر رضا حاجی‌آبادی است.
در فصل دوم با عنوان «تاریخ شفاهی دفاع مقدس»، مقالات «روایتی از تاریخ شفاهی یک فرمانده جنگ» به قلم دکتر عمادالدین فیاضی؛ «شهید یسری از زبان دوست» نوشته‌ی رشید جعفر‌پور؛ «یادمانده‌های سرهنگ پیاده ستاد کیکاوس امیری» از علی امیری درباره عملیات آزادسازی محور جلدیان ـ صوفیان، «دشواری‌ها و دلمشغولی‌های یک تدوینگر تاریخ شفاهی» به قلم خاتون حکمت، «فتح حلبچه به روایت رزمندگان کُرد» با همکاری دکتر علی‌اکبر کجباف و فریدون نوری، «زمینه‌های وقوع جنگ تحمیلی عراق علیه ایران» نوشته‌ی غلامرضا درکتانیان؛ «تاریخ شفاهی فعالیت‌های وزارت امور خارجه ایران پیرامون جنگ هشت ساله تحمیلی و حوادث قبل و بعد آن» به قلم حسین روحانی صدر گرد هم آمده‌اند.
در فصل سوم، مقاله‌هایی چون «آسیب‌شناسی تاریخ شفاهی: مرزهای خاطره» نوشته غلامرضا عزیزی؛ «آسیب‌شناسی تاریخ شفاهی؛ غفلت از حق ارزش‌های تقدس در جنگ» به قلم محمدعلی حیدری دلگرم؛ «آسیب‌شناسی به کارگیری تاریخ شفاهی در گروه‌های مذهبی؛ با نگاهی به طرح‌های تاریخ شفاهی کانون نشر حقایق اسلامی و انجمن پیروان قرآن» از محمد نظرزاده؛ «آسیب‌شناسی به کارگیری تاریخ شفاهی در تحقیقات دانشگاهی» اثر مشترک سکینه یوسفی و رقیه فروهر؛ «آسیب‌شناسی به کارگیری تاریخ شفاهی در موضوعات اجتماعی؛ نمونه موردی، اتوبوس‌رانی مشهد» نگارش سهراب پور‌محمدتقی؛ «آسیب‌شناسی مصاحبه در حوزه روحانیت در ایران؛ نمونه موردی، زندگی و سیره حضرت آیت‌الله حاج هاشم مدرس قزوینی» به‌قلم نورالدین حسین سنابادی عزیز به چشم می‌خورد.
اولین مقاله فصل چهارم، «ضرورت توجه به علم رجال در تاریخ شفاهی» نوشته سیدمحمدصادق فیض است، وی در این مقاله از 61 منبع استفاده کرده و به تعریف ونقش دانش رجال و ارتباط این دانش با دانش‌های دیگر، فایده علم رجال، آشنایی با کاربرد دانش رجال در علوم مختلف، اطلاعات متون روایی و ... پرداخته است. «فرصت‌ها در خاطره‌نگاری و تاریخ‌نگاری شفاهی انقلاب اسلامی» از محسن کاظمی مقاله‌ی بعدی این فصل کتاب و درباره معرفی نهادها و حوزه‌های فعال داخل و خارج کشور در عرصه تاریخ شفاهی است. محمد حسینی دیگر مقاله‌نویس این فصل عنوان مقاله‌اش را «کارکرد تاریخ شفاهی در تحقیق اقوام و گروه‌های گم‌شده در تاریخ معاصر» قرار داده است.
«اهمیت تاریخ شفاهی در مطالعات تاریخی و جایگاه آن در تاریخ‌نگاری ایران» اثر مشترک سمیرا خسروی، رضا تاج‌آبادی و عاطفه امیریان؛ «ثبت تصویری تاریخ شفاهی» به قلم محمدمهدی خالقی؛ «آرشیوهای تاریخ شفاهی در ایران؛ فرصت یا تهدید» از ابوالفضل حسن‌آبادی، «نقش مترجمان شفاهی در تاریخ شفاهی» نوشته‌ی مسلم فتح‌اللهی و علیرضا جمال‌منش؛ «مقایسه تحلیلی سنت شفاهی با تاریخ شفاهی» از دکتر مرتضی نورایی و مهدی ابوالحسنی ترقی، «تاریخ شفاهی: محاسن و معایب» اثر زهرا رحیمی کرمی؛ «گزارش عملکرد موسسه مطالعات عصر پژوهش» نگارش علی درازی؛ «گزارشی از طرح تاریخ شفاهی زنان سیاسی و مبارز در دوران پهلوی دوم و انقلاب اسلامی» به قلم فائزه توکلی؛ «تاریخ شفاهی زنان؛ ضرورت‌ها و کمبودها» نوشته‌ی پیمانه صالحی و «تاریخ شفاهی در ایران» از مولود ستوده مقالات دیگر این فصل هستند.
کتاب «تاریخ شفاهی دفاع مقدس» دربرگیرنده مجموعه مقاله‌های همایش ملی تاریخ شفاهی با محوریت دفاع مقدس در قطع رقعی در 580 صفحه، در قطع رقعي و با شمارگان هزار نسخه و بهاي 100 هزار ريال از سوي سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران منتشر و روانه بازار كتاب شده است.

عسکرعباس نژاد