***

در پاییز 1980 ادوارد کینان Edward Keenan، رئیس وقت دانشکده تحصیلات تکمیلی هنر و علوم دانشگاه هاروارد از من خواست که پروژه تاریخ شفاهی ایران را سازماندهی کنم. کینان به عنوان متخصص در امــــور شوروی، شباهت‏های زیاد و آشکاری بین انقلاب شوروی و ایران دیده بود و مهاجرت صدها تن از مقام‏های سابق ایرانی به غرب را به عنوان فرصتی استثنایی برای جمع‏آوری و حفظ اطلاعات تاریـــــخی باارزش قلمداد نمود.
در جلسات بعدی‏مان مشخص شد که مطالعه ژرف امور داخل رژیم سابق ایران مشکل است و همینطور منابع اولیه و اصلی قابل اعتماد برای این پروژه اندک است. بخاطر ماهیت مستبدانه نظام سیاسی ایران، اسناد، نامه‏ها و گزارش‏های دولتی، به ندرت پیش از رویدادهای مهم و پیش از اینکه تصمیمات اصلی اتخاذ شوند، آماده می‏گردیده‏اند‏؛ که البته هنوز هم همینطور است. بعلاوه، اسناد تولید شده نیز به شکلی نظام‏مند حفظ نمی‏گردیده‏اند‏ و در مواردی هم که چنین شده، عموماً در دسترس محققین قرار نمی‏گیرند.
دیگر منابع اطلاعاتی نیز به همین نسبت ناقص هستند. برای مثال، روزنامه‏ها تحت سانسور دولت بوده‏اند‏. اشخاص معدودی، خصوصاً از مقامات دولتـی سابق خاطرات خود را به نگارش درآورده‏اند‏ یــا مصاحبه‏های کاملی انجام داده‏اند.‏ آن‏هایی هم که انجام داده‏اند، بجز چند استثناء، بخاطر تـرس از مقام‏های ‏صاحب قدرت به ندرت درباره مسائل عمومی صحبتی کرده‏اند‏ و در واقع مجبور به خودسانسوری گردیده‏اند‏. آثار منتشره گروه‏های در تبعید، یک‏جانبه و عقیدتی هستند. منابع اصلی حاوی اطلاعات نسبتاً واقعی در ارتبـاط با سیاست داخلی ایران، گزارش‏های دیپلماتیک سفارتخانه‏های غربی است که محدودیت‏های خاص و ذاتی خود را داشته و فقط قسمتی از آنها پس از گذشت 30 سال قابل دسترسی هستند. به این دلایل بود که دین کینان و من پذیرفتیم که ضبط خاطرات شفاهی رهبران سابق ایران می‏تواند کاری باارزش باشد.
بنابراین، پروژه تاریخ شفاهی ایران در سپتامبر 1981 در مرکز مطالعات خاورمیانه آغاز شد. شماری مصاحبه‏های آزمایشی در نوامبر انجام گرفت و کمیته‏ای در دسامبر همان سال برای بررسی و مشاوره در مورد طراحی پروژه تشکیل گردید. تقریباً تمام اعضای کمیته مشورتی از اعضای انجمن مطالعات ایران بودند: یرواند آبراهامیان، شائول بخاش، علی بنوعزیزی، جیمز بیل، فرهاد کاظمی، روی متحده و ماروین زونیس می‏گردیدند. ویلیام موسWiliiiam Moss، رئیس پیشین آرشیو کتابخانه جان اف. کندی و همچنین انجمن تاریخ شفاهی توصیه‏های ارزشمندی ارائه نمود.
کار تأمین مالی این پروژه در پاییز 1981 با کمک‏های جامعه تبعیدی‏های ایرانی در ایالات متحده آغاز شد و در زمستان 1984 با اعطای کمک چشمگیر بنیاد فورد و نیز یک جایزه بزرگ از طرف بنیاد جایزه ملی برای علوم انسانی(The National Endowment for the Humanities)  به پایان رسید.

هدف پروژه:
هدف اولیه این پروژه، جمع‏آوری و حفظ گزارش شخصی افرادی است که نقش‏ عمده‏ای در رویدادها و تصمیم‏های ‏مهم سیاسی چهار دهۀ اخیر ایران ایفا نمودند. بطور مشخص، این پروژه تلاش دارد سه نوع اطلاعات را تأمین کند:
1- ارایه تصویری از چگونگی عملکرد نظام سیاسی ایران، برای مثال، چگونه سیاست‏های داخلی و خارجی رژیم سابق ایران شکل گرفته، اتخاذ شده و اجرا می‏گردیدند.
2- پس‏زمینه و دلایل پشت پرده رویدادها و تصمیم‏های ‏مهم سیاسی؛ و سوم
3- ارایه نمای کامل‏تری از چهره‏های مهم سیاسی آن دوره.

فهرست‏ اصلی:
فهرست‏ اصلی از راویان احتمالی آماده گردید که تقریباً تمام رهبران گروه‏ها، احزاب و مؤسسات سیاسی را در بر می‏گرفت. بطور مشخص، این فهرست‏ شامل این افراد می‏شد: اعضای خاندان سلسله‏های قاجار و پهلوی؛ تمام نخست‏وزیران و اعضای کابینۀ در قید حیات؛ عناصر کلیدی قوۀ مقننه، قضائیه، رسانه‏ها و بخش خصوصی؛ سران ایلات، احزاب سیاسی و گروه‏های مخالف (از جمله کسانی که برای مدتی در جمهوری اسلامی دارای سمت بودند‏)؛ فرماندهان نیروهای مسلح؛ مقام‏های ‏ارشد ساواک؛ دیپلمات‏ها و رهبران خارجی که نقشی برجسته در عرصه سیاست ایران بازی نمودند، از جمله رؤسای جمهوری سابق آمریکا.
 به علت محدودیت‏های گوناگون برای مصاحبه و فرآیند ضبط خاطرات تمام افراد موجود در فهرست‏ اصلی، ما به تعداد کمتری بسنده کردیم. با این وجود، ترکیب گروهی که ما با آن‏ها مصاحبه ‏می‏کنیم بایستی دارای سه  شرط زیر باشند:

۱- [در گفتگو با آن‏ها] بیش از یک گزارش از رویدادها و تصمیم‏های سیاسی ضبط گردد.
2- سه برهۀ مهم تاریخی در تاریخ معاصر ایران، یعنی 1953-1941، 1962-1954 و 1963 تا 1978 دربرگرفته شوند.
3- نسبت قابل توجهی از افراد هر گروه و تشکیلات سیاسی ارایه شوند.
برای تحقق این شرایط، ما تصمیم گرفتیم که در طول این پروژه تقریباً با 150 نفر مصاحبه کنیم.

اولویت:
تا حد امکان در ابتدا کهنسال‏ترین و برجسته‏ترین اشخاص موجود در فهرست‏ مصاحبه می‏شوند. اولویت اساسی به کهنسال‏ترین و برجسته‏ترین راویان داده شد به این دلایل: نخست اینکه فرصت حیات رجال سیاسی کهنسال از همه کمتر است. دوم، احتمال بازگشت این عده به قدرت بسیار کم است و تاکنون ثابت شده که آن‏ها نسبت به سایرین صراحت بیشتری در مصاحبه‏هایشان به خرج می دهند. سوم، مشارکت این افراد کهنسال و برجسته پیش از دیگران، احتمال حضور و علاقمندی راویان احتمالی دون‏رتبه‏تر را در پروژه بیشتر می‏کند. چهارم، برای آنکه مصاحبه‏کنندگان دید بهتر و اطلاعات پس‏زمینه بیشتری به دست آورند، بهتر است رویدادها را به ترتیب زمانی ضبط ‏کنیم؛ و در نتیجه، افراد مسن در اولویت قرار گرفتند.

موافقت‏نامه رسمی:
قبل از آغاز مصاحبه اولیه، موافقت‏نامه‏ای رسمی بین راوی و دانشگاه‏هاروارد به امضاء می‏رسد. برای اطمینان از حداکثر همکاری، به راویان این انتخاب داده می‏شود که دوره خاصی را برای در دسترس قرارگرفتن متن مصاحبه‏هایشان مشخص کنند. بعلاوه، در مواردی که راویان مایل‏اند‏ که گمنام باقی بمانند، ترتیبـــات خاصی در نظر گرفته می شود. از آنجایی که تعدادی از راویان محدویت‏های خاصی را برای استفاده از خاطراتشان تعیین نموده‏اند‏، کتابخانه هوتون Houghton دانشگاه هاروارد که چندین دهه اوراق تروتسکی Trotsky را به رسم امانت محفوظ نگاه داشته است به عنوان مخزن نوارها و نسخه‏های پیاده شده مصاحبه‏ها انتخاب گردیده است. تعهد دانشگاه به رعایت شرایط مورد نظر راویان، درهای بسیاری را به روی مصاحبه‏کنندگان گشود که در غیر این صورت مصاحبه‏شونده‏های ذاتاً محتاط ایرانی همچنان آن‏ها را بسته نگه می‏داشتند.

روند مصاحبه:
در آغاز مصاحبه، ما تأکید می‏کنیم که ما به دنبال عقاید راویان نیستیم، بلکه هدف اصلی ما ضبط خاطرات آن‏ها از تجارب، مشاهدات، احساسات، نگرش‏ها، کنش‏ها و واکنش‏های آن‏ها است. فقط در شرایط خاص و زمانی که سئوالات از پیش تنظیم شده باشند، ما نظرات مصاحبه‏شونده را جویا می‏شویم.
البته اغلب مشکل می‏توان مانع از آن شد که مصاحبه‏شونده تا حد مشخصی نظرات خود را ارایه کند، اما مصاحبه‏کننده می‏تواند با طرح سئوالاتی که راویان را به تجاربشان برگرداند، در سوق دادن دیدگاه‏ها به سوی اطلاعات محض تأثیرگذار باشد. در مورد اظهارات مهم، ما با پرسیدن اینکه آیا این گفته‏های راویان بر اساس مشاهدات دست اول آن‏ها است یا مبتنی بر منابع دست دوم، تلاش می‏کنیم صحت‏ آن‏ها را ارزیابی کنیم.
مصاحبه‏ها بسته به انتخاب مصاحبه‏شونده به زبان‏های فارسی یا انگلیسی انجام می‏گیرد و مدت زمان آن‏ها از 2 تا 30 ساعت متغیر است. در مجموع، میانگین مدت زمان یک مصاحبه حدود 6 ساعت است.

مصاحبه‏های دو مرحله‏ای:
مصاحبه با شخصیت‏های مهم سیاسی (نظیر نخست‏وزیران پیشین) در 2 مرحله انجام می‏گیرد. از این راویان ‏دعوت می‏شود زندگی‏نامه خود و آن جنبه‏هایی از زندگی سیاسی‏شان را که برایشان مهم بوده، بیان کنند. در مرحله اول، مصاحبه بدون برنامه و فی‏البداهه بوده و به راوی اجازه داده می‏شود که به بیان نقش خود در تاریخ آن دوره بپردازد.
منابع محدود زندگی‏نامه‏ای موجود ما را مجبور می‏کند بجای آغاز کار با مجموعه سئوالات از قبل تعیین شده، این کار را با رویکردی  نامحدود شروع کنیم. منابع اطلاعاتی موجود، به ندرت جزئیات لازم در ارتباط با پیشینۀ حرفه‏ای راویان به ما می‏دهند و فقط نمایی کلی از روابط آن‏ها با دیگر چهره‏های سیاسی و میزان شرکت آنها در رویدادها و تصمیمات مختلف به دست می‏دهند.
در مرحله دوم مصاحبه‏ها، سئوالات مشخصی که پیشتر تعیین شده بودند (با توجه به اطلاعات کسب شده از راوی در مرحله اول) مطرح می‏شوند. این سئوالات به رویدادها و تصمیمات مهمی که راویان در آنها شرکت داشته‏اند، و همینطور ابهامات و حذفیات احتمالی در نسخه پیاده‏شده مرحله اول می‏پردازند. علاوه بر این، در مرحله دوم، مصاحبه‏کنندگان از راویان می‏خواهند جزئیات بیشتری از نقش، کارکرد و نوع عملیات مؤسساتی که بیشتر با آن‏ها آشنایی دارند - نظیر کابینه، دربار، مجلس، دادگستری، نیروهای مسلح، احزاب سیاسی، رسانه‏ها، روحانیت و غیره، ارایه کنند. در مرحله دوم مصاحبه‏کنندگان تلاش می‏کنند اطلاعات به دست آمده پیشین را روشن و کامل کرده و ضمناً اطلاعات تازه نیز به دست آورند.

مصاحبه‏های تک مرحله‏ای:
 برای ضبط زندگی‏نامه‏های راویانی که تجربه محدودتری در عرصه سیاسی ایران داشته‏اند، زمان کمتری صرف می‏شود.
این مصاحبه‏ها، نظیر مصاحبه‏های مرحله دوم، ساختار منسجمتری دارند. از راویان خواسته می‏شود که بر برجسته ترین نکات دوران کاری خود متمرکز شوند که با رویدادها و تصمیمات مهم آن دوران تلاقی دارند.

خاطرات درباره دیگران:
همچنین از راویان خواسته می‏شود که، در صورت وجود، به بیان تجارب خود همراه با شخصیت‏های سیاسی مهم آن دوران، نظیرشاهان، نخست‏وزیران، رهبران مخالف و دیگران بپردازند. در اینجا نیز ما به دنبال نظر راویان درباره این اشخاص نیستیم؛ بلکه توجه ما معطوف به خاطرات آن‏ها در مورد جلسات، رویدادها و مذاکرات خاص است. وقتی نظری داده می‏شود، از راویان خواسته می‏شود برای تأیید اظهارت خود به ذکر مثال‏های واقعی از رویدادهایی که شخصاً شاهد آن بوده‏اند‏، بپردازند. در نتیجه علاقمندان به زندگی‏نامه‏ها، نه تنها به حجم گسترده‏ای از مطالب درباره افرادی که مورد مصاحبه قرار گرفته‏اند‏ دست پیدا می‏کنند، بلکه اطلاعات بسیاری نیز در مورد شمار زیادی از چهره‏های تاریخی دیگر کسب می‏کنند.

نقش مصاحبه‏کننده:
کمی هم باید در مورد نقش مصاحبه‏کنندگان گفته شود. در ابتدا، باید گفت تمام مصاحبه‏ها به دست شمار اندکی از کسانی انجام می‏گیرد که بر تاریخ معاصر ایران اشراف دارند و با مصاحبه‏های ضبط شده پیشین آشنا هستند. این امر برای ایجاد مجموعه‏ای که با یکدیگر در ارتباط هستند، ضروری است- چراکه هر مصاحبه جدید بر اساس مجموعه گسترده‏ای از اطلاعات ارائه شده توسط راویان قبلی بنا گردیده است.
وظیفه اصلی مصاحبه‏کنندگان ما این است که راویان را بر سر ذوق آورده تا بسته به اهمیت تاریخی روایت‏های خود و اینکه آیا درباره آنها با جزئیات کافی در گفتگو با راویان پیشین بحث شده است، آنها را گسترش و یا تلخیص کنند. مصاحبه‏کنندگان ما سعی می‏کنند که نقش بازپرس، مخالف یا هوادار را بازی نکنند. بلکه برعکس، وظیفه مصاحبه‏کنندگان این است که با همدلی به صحبت‏های راویان گوش داده و به آنها کمک کنند روایت‏های شخصی خود را هر چه کاملتر و منسجمتر بیان دارند. در عین حال، مصاحبه‏کنندگان به اراده خود نه اظهار عقیده می کنند و نه بدون ضرورت با گفته‏های راوی موافقت می‏کنند. برای اینکه تا حد امکان گفته‏های راوی واقعی باشد، مصاحبه‏کنندگان ما هر گاه که مناسب باشد، راویان را آگاه می‏کنند که دیگران درباره همان موضوع، روایت متفاوتی ارایه کرده‏اند. در ادامه مصاحبه‏کننده از راوی می‏خواهد تفاوت‏های احتمالی را تبیین و اصلاح ‏کند.
ما کار سخت پرهیز از گسستن رشته افکار راوی، به ویژه در مورد افراد کهنسال را  آموخته‏ایم. وقتی راویان «کهنسال» «حواسشان پرت» می‏شود، رشته کلام از دستشان در می‏رود. در زمانی که صرف می‏شود تا آنها حواس خود را جمع کنند، گاهی چیزهایی می‏گویند که آشکارا نادرست هستند. در این مواقع ما سعی می‏کنیم آن دسته از سئوالات را که ذهن راوی را از نظر زمانی به عقب یا جلو می‏برند و یا موضوعات تازه‏ای را طرح می‏کنند، تا بخش پایانی مصاحبه کنار بگذاریم. با این وجود، ما قطعاً سئوالاتی را برای روشن شدن موضوعی که مطرح است، می‏پرسیم، مثل «چه زمانی بود؟»، «نام او چه بود؟»، «چرا آن قضیه رخ داد؟».
 در این بین، گاه مجبوریم از لحظاتی از سکوت، بیش از آنکه درباره‏شان دلواپس باشیم، استقبال کنیم. بعضــــی از رازگشایی‏های بسیار با ارزش ضبط شده پس از یک وقفه نسبتاً طولانی بیان شده اند.

دانش و همکاری:
ما در میان راویان خود در دو زمینه با تنوع گسترده‏ای روبرو گشته‏ایم: کیفیت اطلاعات تاریخی جدید که آنها قادر به ارائه و بیان شان بودند و سطح انگیزه آنها برای این کار. در یک سوی این طیف کسانی هستند که قادر به ارایه حجم گسترده‏ای از اطلاعات در مورد رویدادها تاریخی مهم ثبت نشده‏ هستند، و در سوی دیگر کسانی هستند که از رویدادهایی که زمانی خود شاهد آن‏ها بوده‏ و تجربه کرده‏اند، چیز اندکی به یاد می‏آورند. این امر درباره راویان مسن‏تری که خاطرات رویدادهای قدیمی‏تر را روشن‏تر از رویدادهای اخیر به یاد دارند، صحت بیشتری دارد.
توانایی یادآوری جزئیات رویدادهای مهم تاریخی، یکی از عوامل معادله است. عامل مهم دیگر که بر کیفیت و کارایی خاطرات شفاهی مؤثر است، میزان تمایل راویان برای ضبط خاطراتشان روی نوار است. با نگاهی به این دو عامل به عنوان یک مجموعه، ما به چهار گروه از راویان بالقوه برمی‏خوریم. اولین و با ارزش‏ترین گروه کسانی هستند که اطلاعات تاریخی فراوان و انگیزه بالا دارند. حقیقتاً، مصاحبه با راویان این گروه نشاط‏آور است.
 درست در نقطه مقابل گروه نخست، راویانی هستند که اطلاعات تاریخی اندک و انگیزه پایین برای مصاحبه دارند. تحقیقات بهینه قبل از مصاحبه توسط مصاحبه‏کننده همراه با جلسه ملاقات مقدماتی می‏توانند تا حد زیادی شمار راویان این گروه را کم کرد، اما به طور کلی از بروز چنین اشتباهاتی نمی‏توان جلوگیری کرد.
لازم به ذکر نیست، که مسئله هرگز به سادگی این طبقه‏بندی نیست. اگرچه انگیزه کم را می‏توان با جواب‏های کوتاه –گاه طفره‏جویانه- در اول مصاحبه تشخیص داد، ولی برای قضاوت درباره آنکه آیا می‏توان سطح انگیزه راوی را به قدری بالا برد که بتوان تشخیص داد میزان به یادآوری او واقعاً چقدر است، زمان بیشتری لازم است. کار ارزیابی سطح دانش راوی از این هم مشکل‏تر است. این مشکل اغلب از این واقعیت ناشی می‏شود که شماری از راویان می‏خواهند چیزی بگویند که با آنچه که مصاحبه‏کننده پیشتر شنیده است، در تناقض قرار دارد.
این امر ما را به دو گروه دیگر از راویان می‏رساند: گروهی با فراوانی اطلاعات تاریخی و انگیزه کم و گروهی دیگر با اطلاعات کم و انگیزه بالا. بگذارید ابتدا گروه آخر را تبیین کنم. چالشی که در مورد راویان با اطلاعات اندک و انگیزه بالا، پرهیز از انجام مصاحبه به روشی سیاستمدارانه به محض رسیدن به این ارزیابی است. از آنجایی که ما به ندرت برای اولین جلسه بیش از سه ساعت وقت در نظر نمی‏گیریم، بدترین نتیجه این است که سه ساعت اطلاعاتی ضبط کنیم که از ارزش تاریخی پایینی دارند. بعداً ما مجبور هستیم تصمیم بگیریم که آیا نوارهای این مصاحبه ارزش پیاده کردن دارد یا باید به همان شکل صوتی برای استفاده‏های آتی کنار بگذاریم.
بزرگترین چالش ما در میان چهار گروه راویان بالقوه، با آن‏هائی است که از اطلاعات فراوان تاریخی برخوردارند ولی انگیزه کمی دارند. بعد از روبرو شدن با چنین مصاحبه‏شونده‏ای، ما سعی می‏کنیم که دلیل این بی‏انگیزگی آشکار برای ضبط را کشف کنیم. شمار انگیزه هایی که با آن‏ها روبرو شدیم به اندازۀ شمار این عده است. در تلاش برای درک این مسئلۀ پیچیده، دریافتیم که بهتر است آن را در قالب سود-زیان تحلیل کنیم. «در قیاس با خطری که ممکن است این مصاحبه برایم ایجاد کند، آنچه که احتمالاً از آن عاید من می‏شود، چیست،»  این فکری است که از ذهن راوی بی‏انگیزه می‏گذرد.
درباره سئوالات خطرزا، برخی راویان بالقوه، نگران اتهام خیانت به رژیمی هستند که به آن خدمت کرده‏اند. بعضی از آن‏ها هم نگران از دست دادن فرصت‏های‏شان برای سمتی در حکومت آینده ایران هستند. در عین حال، شماری هم نگران بستگان و داشته‏های بجاماندۀ خود در ایران هستند. اندکی هم در درستی اعمال گذشته خود تردید دارند و نمی‏خواهند خود را در معرض انتقادات بیشتر قرار دهند. شماری از کهنه‏کاران محظورات اخلاقی دارند. آن‏ها احساس می‏کنند آنچه بین آن‏ها و دیگری رخ داده می‏باید با آن دفن گردد. شماری نیز اعتماد به نفس خود را از دست داده و می‏هراسند تصویری کوچکتر از آنچه در گذشته داشته‏اند، از آنها ارایه شود. ‏سرانجام، عده‏ای اندک نیز متن پیاده‏شده اظهارات شفاهی خود را فاقد وجاهت کافی می دانند.
برای مقابله با این مشکلات گاه دشوار، می توان از تعهدات یک فرد در قبال تاریخ ایران گفت. می‏توان با طرح به دست آوردن جایگاهی در تاریخ –نوعی جاودانگی تاریخی- یک حس منفعت شخصی را به فرد القا کرد. بیشتر شخصیت‏های جنجالی سیاسی از نظرات انتقادی که علیه آنها وجود دارد، آگاه هستند. شرکت آن‏ها در این پروژه این فرصت را به آن‏ها می‏دهد که به آن اتهام‏ها پاسخ دهند. اما، تشویق‏کننده‏ترین موضوعی که می‏شود مطرح کرد، اشاره به این نکته است که مصاحبه‏های آنها تا هر وقت که مایل باشند محفوظ باقی می‏ماند. به راویان آینده‏نگر گفته می‏شود که اوراق تروتسکی دهه‏ها نزد هاروارد به امانت بوده‏اند و خاطرات آن‏ها نیز ایمن خواهند بود. این شگردها اغلب مثمر ثمر واقع می‏شوند، اما هنوز هم راویان بالقوه ای هستند که باید همچنان تشویق شوند.

افزایش بیطرفی:
بعید نیست که بعضی راویان از فرصت ناشی از این پروژه بخواهند نسخه‏ای به نفع خود از اعمال گذشته‏شان ارایه کنند. برای مقابله با این احتمال، شماری اقدامات احتیاطی انجام می‏گیرد. اول اینکه معیار اساسی برای آماده کردن و بازنگری فهرست راویان بالقوه این است که دیدگاه‏ها و سمت‏های گوناگون دربرگرفته شوند. در میان اشخاصی که خاطراتشان را ضبط کرده‏ایم می‏توان از هر طیف سیاسی تصور کرد: سلطنت طلبان دو آتشه، اعضای جبهه ملی، مجاهدین، فدائیان، توده‏ای‏ها، ساواکی‏ها و متعصبین مذهبی.
دوم اینکه وقتی در اولین جلسه، پروژه برای راویان شرح داده می‏شود، آن‏ها مطلع می‏شوند که با گروه متنوعی از شخصیت‏های سیاسی مصاحبه‏ شده و نام یکی دو تن از مصاحبه‏شوندگان موافق یا مخالف دیدگاه آن‏ها برده می‏شود. تجربه نشان داده وقتی راویان درمی‏یابند در فضایی جدا از دیگران سخن نمی‏گویند و اظهاراتشان با دیگران مقایسه می‏شود، صادقانه‏تر مصاحبه می‏کنند.
دو مثال از مصاحبه های اخیر شاید این نکته را بهتر نشان دهد. یکی از معاونان سابق ساواک که بعدها مسئول عملیات ساواک در اروپا گردید، چند روز قبل از مصاحبه با یکی از رهبران دانشجوی چپ سابق که در در دهه 1960 در اروپا فعال بود و بعدها مسئول بخش فارسی رادیو پکن شد، مورد مصاحبه قرار گرفت. این دو آشکارا یکدیگر را خیلی خوب می‏شناختند. به آنها گفته شد که با دیگری نیز مصاحبه‏ شده است. در این دو مصاحبه سئوالات مشخصی که در گفتگو با یکی از راویان مطرح شد، از دیگری نیز پرسیده شد.
مثال دیگر، رشته مصاحبه‏هایی است که با دو وزیر سابق کابینه که رقبای سرسخت یکدیگر در یک دولت بودند، انجام گرفت. به هر دو نفر گفته شد که با طرف دیگر نیز مصاحبه‏ می‏شود (یا قبلاً شده است). از نکات جالب توجه حاشیه مصاحبه‏های ما این است که ما اغلب خود را با افرادی در گفتگو می‏دیدیم که شاید هرگز با یکدیگر صحبت نکنند.

آماده‏سازی و نگهداری:
حال وقت آن است چند کلامی درباره آماده‏سازی نوارها طرح کنیم. مصاحبه‏های ضبط‏شده پیاده، تصحیح، تایپ و به انگلیسی نمایه‏نویسی می‏گردند. نمایه کلی که در حال حاضر بالغ بر 1200مورد گردیده، محققین را قادر می‏کند که بسرعت و با کارآیی مورد جستجوی خود را پیدا کنند.
نوارها و متن پیاده‏شده خاطرات بدون محدودیت و آنهایی که زمان محدودیتشان به سرآمده -به محض تکمیل همه مصاحبه ها- در تابستان 1986 در معرض استفاده محققین قرار خواهند گرفت.

به قلم: حبیب لاجوردی
ladjevar@fas.harvard.edu
 معاون پژوهشی مرکز مطالعات خاورمیانه، دانشگاه هاروارد (1985)

مترجم: علی‌محمد آزاده

منبع: مطالعات ایران، جلد 38، شماره 1، زمستان 1985، صص: 104-95