وی ادامه داد: مقوله تاریخ شفاهی قدمت دیرینه ای دارد و ما چند صباحی است که وارد این مقوله شده ایم. برخی معتقدند چون کتاب هایی همچون تاریخ طبری در تاریخ کشور مان نوشته  شده و در طول تاریخ سینه به سینه گشته همین سابقه ای می شود که گویی ما تاریخ شفاهی را از همان زمان در کشورمان داشتیم. در میان هجوم فکر جهانی موج های علمی خوبی می توان بدست آورد، این اعتماد به نفس کاذب که بگوییم ما در اوج هستیم را باید کنار گذاشت و در بحث تمدن علم، با نگرشی باز تر وارد شد.

جعفریان با اشاره به اینکه بایستی پایه های نظری را در امر تولید علوم انسانی به ویژه تاریخ شفاهی نظری تر کنیم، تصریح کرد: در امر دانش قبل از اینکه به دنبال نتایج کار باشیم، باید به دنبال روش ها و شیوه های نظری اثر باشیم. اگر ما توانستیم روز تاریخ جهانی را بنویسم که کشور ها و مورخان جهانی برای تحقیق و پژوهش به آن مراجعه کنند، آن زمان می توانیم بگوییم که حرکت معقولی داشتیم و تاثیرگذار بوده ایم. در مسیر تاریخ شفاهی  سهل انگاری و خطا هایی هم صورت گرفته که درجات متفاوتی دارد. در حقیقت  آنچه که باعث تقویت مقوله تاریخ شفاهی کشورمان شده از خاطرات دوران قبل و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی برگرفته شده  است. اما به طور تخصصی درباره تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی کم کار کرده ایم، در صورتی که منبعی متقن و کامل برای تاریخ شفاهی به شمار می آید. باید این تاریخ را بدون اینکه شرایط زمان و مکانی آن را تحت تاثیر قرار دهد به نگارش درآوریم.

دبیر علمی همایش تخصصی تاریخ شفاهی با اشاره به اینکه مسوولیت عمده تولید و خلق آثار در این زمینه بر دوش مراکز پژوهشی تاریخ شفاهی است، اظهار داشت: در دوران بعد از انقلاب و در طول سال های جنگ تحمیلی  مراکز متعددی در این زمینه شکل گرفتند، اما در زمینه دانشگاه ها متاسفانه ضعیف عمل کردیم. نباید به مراکز پژوهشی زیاد دل بست، و فقط باید نگاه تقویتی داشت. اما دانشگاهها باید در محلی برای پیشرفت در این زمینه باشند. گرایش های رشته ای تخصصی و ارائه پایان نامه و مقاله های تخصصی با محوریت تاریخ شفاهی باید در دانشگاه ها  قوت بگیرند. ما جوانان پویا و فعالی در این زمینه داریم که ذهن توانمند، متفکرانه و خلاقانه ای دارند و باید از این نیروی تازه نفس برای ادامه مسیر مقوله تاریخ شفاهی استفاده کنیم. 

در ادامه هفتمین نشست تخصصی تاریخ شفاهی، علی ططری، دبیر اجرایی همایش، گزارشی از روند اجرایی همایش هفتم ارایه داد. وی اظهار داشت: زمستان 1383 نخستین نشست تخصصی تاریخ شفاهی برگزار شد و تاکنون که به هفتمین دوره آن می رسد. نشست هفتم به همت شفاهی کاران  و انجمن تاریخ شفاهی برگزار شد. کارگاههای مختلفی در طی این مدت برگزار شد و حتی به نشست های برون مرزی هم موفق به برگزاری آن شدیم. نشست هفتم نیز با سومین سالگرد تاسیس واحد تاریخ شفاهی در مجلس شورای اسلامی نیز متقارن شده است. بعد از چالش هایی که در کمیته سیاستگذاری و علمی همایش بر سر موضوع این دوره از همایش داشتیم تصمیم بر ان شد که این دوره به موضوع تدوین و تالیف در حوزه تاریخ شفاهی بپردازیم.

وی ادامه داد: مهلت ارسال چکیده مقالات تا  30 آبان و مهلت ارسال مقالات تا 30 آذر اعلام شده بود، در این مدت 46 مقاله به دبیرخانه همایش راه یافت و از این میان 23 مقاله مورد تایید کیمته علمی همایش قرار گرفت. به دلیل فشردگی کارهای همایش امسال به لحاظ کمی مقالات کمتر بودند اما به لحاظ کیفی رضایت بخش بود. یکی از ویژگی های این همایش این بود که برای نخستین بار دعوت نامه مدعوین به صورت اینترنتی به آنها ارسال شد و جا دارد از زحمات آقای محسن کاظمی از شفاهی کاران برجسته کشورمان که برای برگزاری این نشست زحمات بسیار را کشیدند، تشکر کنم.

در ادامه هفتمین همایش تخصصی تاریخ شفاهی نخستین جلسه ارایه مقالات با حضور هیات رئیسه آقایان دکتر سید ابوالفضل رضوی، جواد کاموس و مرتضی میردار ، برگزار شد. در این نشست سید قاسم یاحسینی، مقاله ای با موضوع « مفهوم تدوین و شیوه های تدوین در تاریخ شفاهی»، حمید قزوینی مقاله ای با عنوان «تدوین متن چگونه و از کجا شروع می شود» و ابوالفتح مومن مقاله ای با عنوان باید و نباید های تدوین تاریخ شفاهی ارایه دادند.

یا حسینی به طرح چیستی و ماهیت تاریخ شفاهی و ضرورت پرداختن به مباحث نظری در تاریخ شفاهی تاکید داشت. معتقد است که چرا برخی از شفاهی کاران در ساز و کار تدوین اثر به خودشان اجازه می دهند در متن اعمال سلیقه کنند و نوعی به آسیب شناسی این مقوله بپردازند. وی معتقد است که سوالات مورد نظر در تدوین اثر تاریخ شفاهی بسیار با اهمیت است و نباید از متن حذف شود تا مخاطب بداند کجای متن حرف راوی است کجا حرف مصاحبه کننده است. باید فاجعه فقر در زمینه مباحث نظری تاریخ شفاهی را ببینیم. باید فرق میان گفت و گو و گفتمان در درون متن مشاهده شودو سعی در بومی سازی تاریخ شفاهی داشته باشیم. 

در ادامه حمید قزوینی در مقاله خود تلاش کرده حدود تدوین در امر تاریخ شفاهی را مفهومی عنوان کند. تفاوت هایی میان خاطره نگاری و خاطره نویسی عنوان کرد . معتقد است که داده ها از آغاز تا پایان پژوهش و تدوین باید به صورت پر رنگ خودش را نشان دهد. وی معتقد است که مسیر مصاحبه با با تلاش مصاحبه گر مشاهده می شود. گاهی تدوین گر در جریان تدوین به گونه ای عمل می کند که ملحقات اصلی مصاحبه را فراموش می کند. باید به جریان هدف گذاری در جریان تدوین مصاحبه توجه کرد که همگی در یک نظام هماهنگ باشند. نقطه آغاز تدوین از زمان آغاز مصاحبه شروع می شود نه در پایان مصاحبه، تدوین و مصاحبه عناصر جدایی ناپذیری هستند که هموراه باید به هم پیوسته باشند. موظفیم یا مصاحب گر را قوی کنیم یا کار تدوین زیر نظر مصاحبه گر و راوی باشد چرا که این سه (مصاحبه گر، راوی، تدوینگر) عناصر به هم پیوسته هستند.

ابوالفتح مومن، نیز بر باید ها و نباید ها تدوین در تاریخ شفاهی اشاره داشت. وی معتقد بود، تدوین تاریخ شفاهی یک واقعه گروهی است. داده های تاریخ شفاهی در تدوین تاریخ شفاهی حدود استفاده های معین و مشخصی دارند. گاهی ممکن است که مورخ تاریخ شفاهی مصاحبه ای انجام نداده و داده ها در اختیارش قرار گذاشته شدده، کسی که داده ها را جمع آوری کرد، پرسشگر پرسایی نبوده باشد. باید شناخت محتوایی نسبی به داده ها داشت. تاریخ شفاهی بیشتر گفتاری است تا نوشتاری و شنیدنی های بسیار و جذابی دارد. گاهی آن قید هایی که در تاریخ مکتوب وجود دارد نمی توان در تاریخ شفاهی پیدا کرد.

در پایان این بخش هیات رئیسه مقاله های ارایه شده را مورد نقد و بررسی قرار دادند.

***

در بخش دوم از هفتمین همایش تخصصی تاریخ شفاهی که پیش از ظهر (یازدهم بهمن سال 90) در ساختمان مشروطه برگزار شد، دکترعلی اصغر سعیدی مقاله ای با عنوان «شیوه های حفظ شفاهیت و اجماع بر حقیقت روایت در تاریخ شفاهی» و سیده میترا هاشمی مقاله ای با عنوان «گفتار و نوشتار در تاریخ شفاهی» را ارایه دادند.

 چکیده مقاله دکتر سعیدی:

شيوه‌هاي حفظ شفاهيت و اجماع بر حقيقتِ روايت در تاريخ شفاهي
هدف اصلي اين مقاله، بحث پيرامون راه‌كارهاي نظري و عمليِ تبديل متن‌هاي شنيداري به متون نوشتاري است؛ به نحوي كه ماهيت روايتي و شفاهي آن تغيير نكند. اين مقاله در دو سطح، به توسعة اين بحث دامن مي‌زند؛ در نخستين سطح، تكينك‌هاي موجود كه به نحوِ تجربي، جمعي و جاري، مورد وفاق محقّقان حوزة تاريخ شفاهي است، مورد مطالعه قرار مي‌گيرد؛ در سطح دوم، بحث معرفت‌شناختي حفظ شفاهيت روايت‌ها مطرح مي‌گردد.
تلاش اين مقاله در وهلة اوّل، مشخص كردن تكينك‌هايي است كه محقّقان براي   طي كردن موفّقيت‌آميز فرايند تبدیل متن شنیداری به متن نوشتاری به كار مي‌گيرند؛ همچنین اين مقاله بر آن است تا با تكيه بر انديشه‌هاي هابرماس و مكتب انتقادي، راه‌هاي معرفت‌شناختي گزاره‌هاي پايه در تاريخ شفاهي را با توجه به بحث اصلاح‌پذيري روايت‌ها، بحث ميان‌انديشه‌اي بودنِ آن‌ها و هويّت جمعي تاريخ شفاهي، مورد كندوكاو قرار دهد.

چکیده مقاله خانم هاشمی:

آراء مختلف دربارة تحرير در تاريخ شفاهي

یکی از مهم‌ترین مراحل در کار تاریخ شفاهی، پردازش شواهدی است که در مصاحبه گردآوری مي‌شود. تاکنون، معمول‌ترین روش برای این پردازش در تاریخ شفاهی، تحریر بوده است. در تحریر، قول شفاهی را مکتوب می‌کنند. این شیوه که تا چندی پیش در میان نهادهای تاریخ شفاهی مقبول بود، چند سالی است که با چالش‌های جدّی مواجه شده است.
امروزه برخی از دانشوران تاریخ شفاهی با تحریر در تاریخ شفاهی مخالف‌اند و برآن‌اند که تحریر، سبب تحریف در تاریخ شفاهی می‌شود و در مقابل، بر شفاهیتِ تاریخ شفاهی، به منزلۀ یکی از عناصر بنیادین آن تأکید می‌نمایند؛ از سوی دیگر، بسیاری از فعّالان حوزۀ تاریخ شفاهی همچنان بر ضرورت تحریر اصرار دارند و از آن دفاع می‌کنند. موافقان تحریر در تاریخ شفاهی نیز خود به همين شیوه عمل می‌کنند؛ برخی در تحریر، در پی نزدیک کردن گفتار به زبان معیار نوشتاری‌اند؛ برخی دیگر برآن‌اند که در تحریرِ گفتار تا آنجا که ممکن است بايد به زبان گفتاری وفادار بود.
در این مقاله، نخست، تحریر را ـ چه از حیث لفظی و چه از حیث ماهوی ـ تعریف می‌کنیم. سپس رویکردهای مختلف به تحریر تاریخ شفاهی را مورد بررسي قرار مي‌دهيم. بدين منظور، نخست از آراء و دلایل موافقان تحریر و دو شیوۀ معمول تحریر نزد ایشان سخن خواهيم گفت؛ سپس آراء مخالفان تحریر را نقد می‌نماییم. در پایان، برخی از مهم‌ترین مسائل کار تحریر و به‌صورت کلّی‌تر، تبدیل گفتار به نوشتار را که سبب اختلاف در میان صاحب‌نظران تاریخ شفاهی شده است، برمی‌شماریم.

***

بررسی نقد و کاربرد آن در تاریخ شفاهی

سومین بخش نشست تخصصی تاریخ شفاهی با حضور مورخان، پژوهشگران، و دانشگاهیان با محوریت «نقد و کاربرد آن در تاریخ شفاهی» عصر یازدهم بهمن سال 90 برگزارشد.

در این بخش  دکتر مرتضی دهقان نژاد، استاد دانشگاه اصفهان، ابوالفضل حسن آبادی و رحیم نیکبخت اعضای هیات رئیسه هفتمین همایش تخصصی تاریخ شفاهی را تشکیل دادند. در جلسه «نقد و کاربرد آن در تاریخ شفاهی»، آقایان غلامرضا آذری خاکستر مقاله‏ای با عنوان «مرز میان خاطره و تاریخ شفاهی در تدوین کتاب‏های ‏جنگ»، حبیب الله مهرجو مقاله‏ای درباره «حدود ویرایش در تاریخ شفاهی» و دکتر مهدی ابوالحسنی مقاله‏ای با عنوان «معرفی، تحلیل و نقد کتاب خاطرات عزت شاهی» ارایه دادند.
پیش از ارایه مقالات پژوهشگران و محققان حوزه تاریخ شفاهی در بخش سوم، آقای محمدرضا فیروزکوهی مقاله خود با «تجزیه و تحلیل در تدوین تاریخ شفاهی با رویکرد جدید در تحقیق کیفی» را که در نوبت صبح پیش بینی شده بود ولی به دلیل ضیق وقت ارایه نشد، در فرصت بعد از ظهر ارایه کرد.

غلامرضا آذری خاکستر،کارشناس مصاحبه بخش تاريخ شفاهي سازمان کتابخانه ها موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوي که در این همایش به مرز میان خاطره در تاریخ شفاهی و تدوین در کتاب‏های ‏جنگ پرداخته بود، اشاره کرد: در حوزه تاریخ شفاهی جنگ کتاب‏های ‏متعددی تدوین شده که بیش از آنکه آنها را در حوزه تاریخ شفاهی مورد بررسی قرار داد باید در حوزه خاطره نگاری مورد بررسی قرار داد.
وی در ادامه با نقد کتاب «سرباز سالهای ابری» خاطرات عبدالحسین بنادری، سؤالات پرسیده شده در این کتاب را به جلسه امتحانی تشبیه کرد و افزود: نحوه سؤال در این کتاب به صورت یکطرفه بوده و از طرفی برخی سؤالات نامفهوم بوده و هیچ ارتباطی بین مصاحبه کننده و مصاحبه شونده وجود ندارد. در کتاب حاضر تعدادی از اسامی شهدا و فرماندهان جنگ آمده که مورد گویاسازی قرار نگرفتند و این را می‏توان یکی از آسیب‏های ‏کتاب دانست. در بحث تاریخ شفاهی مصاحبه کننده باید توجه ویژه به مفهوم مستندنگاری  داشته باشد و از پرداختن به حواشی خودداری کند. از طرفی باید در تدوین تاریخ شفاهی و آثاری که با مفاهیم خاطره نویسی تولید می‏شوند تفاوت هایی قائل شد.

در ادامه بخش سوم از هفتمین همایش تخصصی تاریخ شفاهی، حبیب الله مهرجو به ارایه مقاله خود با موضوع حدود ویرایش در تاریخ شفاهی» پرداخت. وی تاریخ شفاهی را منبعی از خاطرات نهفته در سینه افراد معرفی کرد و اذعان داشت: این خاطرات با صدا و تصویر مستند خواهند بود. از طرفی پیاده سازی و ویرایش این مطالب از اهمیت بالایی برخوردارند. زبان گفتار راوی باید بی واسطه و دخل و تصرف به زبان نوشتار تبدیل شود.
مهرجو مراحل ویرایش در تاریخ شفاهی را به سه دسته مصاحبه، پیاده سازی و ویرایش تقسیم بندی کرد و افزود: مصاحبه با دسته بندی سوالات آغاز می‏شوند، از طرفی مصاحبه کننده نباید نقش ضبط صوت داشته باشد بلکه مصاحبه شونده را باید به چالش بکشاند تا تمام حقایق بازگو شود. پیاده سازی مصاحبه نیز یکی دیگر از مراحل با اهمیت در امر ویرایش تاریخ شفاهی است. فردی که نوار را پیاده می‏کند باید به خوبی به لحن مصاحبه شونده دقت کند و هر آنچه که می‏شنود را به دقت پیاده سازی کند. چرا که باید  گفتار راوی را  برای حفظ اصالت راوی بیان کند و نگاه داوری و نقادانه به مصاحبه نداشته باشد.
وی در ادامه به بخش ویراستاری در ویرایش تاریخ شفاهی اشاره کرد و گفت: ویراستار متن تاریخ شفاهی با زبان معیار و دستور زبان فارسی مطابقت می‏دهد. ویراستار باید حدود دست بردن به متن را با مشورت راوی و مصاحبه کننده رعایت کند. لحن راوی به وسیله ویراستار باید ساده و روان از زبان عامه و گفتاری به متن نوشتاری تبدیل شود. ویراستار همواره باید در کلیت اثر بکوشد و اشراف کافی به مطالب داشته باشد. ویراستار برای حذف بعضی از کلمات و اصطلاحات از شیوه نامه ناشر مورد نظر استفاده کند. این شیوه نامه تکلیف ویراستار را معین می‏کند. چرا که گاهی با تغییراتی که ویراستار ایجاد می‏کند، باعث می‏شود که راوی بگوید که متن مورد نظر با گفتمانی که او بیان داشته بسیار متفاوت و نامفهوم  بوده است.
آخرین مقاله‏ای که در بخش «نقد و کاربرد آن در تاریخ شفاهی» ارایه شد، با موضوع «معرفی، تحلیل و تدوین کتاب خاطرت عزت شاهی» توسط دکتر مهدی ابوالحسنی صورت گرفت. وی در ابتدا به معرفی فرآیند تولید و مصاحبه آن اشاره کرد و در بخش نقد از دو منظر محتوایی و ساختاری مورد توجه قرار داده و اظهار داشت: اثر حاضر از منظر ساختاری به ویژگی‏های ‏داده ها، گفتمان سیاسی و روایت عزت شاهی، مغفول و مسکوت ماندن تاریخ، فقدان یا کمبود راستی آزمایی روایت و روانشناسی شخصیت و پایگاه‏های ‏طبقاتی راوی مورد نظر قرار گرفت. از منظر ساختار می‏توان نگاه آسیب شناسانه در تدوین اثر داشت. در کتاب حاضر من راوی در بسیاری از موقعیت‏ها ‏خود را به خوبی نشان داده است.
وی در ادامه افزود: از مزایای تدوین محسن کاظمی در این اثر می‏توان به تنوع و تعدد منابعی که در این کتاب مورد استفاده قرار گرفته است، اشاره کرد. این کتاب با استناد بر مدارک شفاهی شکل گرفته و منابع مکتوب متنوع و جالبی داشته است.

در پایان این بخش رسول جعفریان، رئیس کتابخانه مجلس شورای اسلامی با اشاره به بازار خوب مکتوبات تاریخ شفاهی در کشور اظهار داشت: عمده این آثار در زمینه تاریخ شفاهی انقلاب و جنگ است، در صورتی که زمان آن فرا رسیده بعد از بازار خوب در زمینه تاریخ شفاهی به سراغ بخش‏های ‏مغفول مانده در تاریخ شفاهی چون بخش صنعت، چاپ، تاریخ محلی بپردازیم. در زمینه تاریخ صنعت و محلی دچار فقر منابع هستیم.

وی در ادامه افزود: از طرفی باید از دریچه زبان عربی به جهان راه پیدا کنیم و آثار خود را به جهانیان معرفی و مطرح کنیم. کشور ما به دلیل زبان فارسی دچار محدودیت هایی است، برای آنکه در پژوهش‏های ‏فراملی مطرح باشیم باید تعدادی از آثار فاخرمان را به زبان عربی به جهان معرفی کنیم. از اساتید و کارشناسان برجسته کشور‏های ‏همسایه چون عراق، پاکستان، تاجیکستان، هندوستان در کشورمان استفاده کنیم. همان طور که اساتید برجسته‏ای از کشورمان در دانشگاه‏های ‏این کشور‏ها ‏فعالیت دارند ما نیز از اساتید آنها در دانشگاه هایمان استفاده کنیم. فرهنگ تاریخی که در کشورمان نوشته می‏شود بسیار محلی و ملی است و باید پا را فراتر بگذارد.

جعفریان اظهار داشت: این محصول ملی که ماحصل فکر ها، تجربه‏ها ‏و زحمات متعددی ایت باید به صورت فراملی مطرح شود. در حقیقت به نوعی فرهنگ و تمدن ملی کشور مان را به کشور‏های ‏همسایه انتقال دهیم تا از آن طریق به جهانیان صادر شود.

در پایان، بخش «میزگرد کارگاهی (پرسش و پاسخ)» با حضور آقایان عزیزی، معاونت مرکز اسناد کتابخانه ملی، دکتر نورایی؛ رئیس گروه تاریخ دانشگاه اصفهان؛ دکتر علی اصغر سعیدی، استادیار و مدير گروه برنامه‏ريزي و رفاه اجتماعي دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران؛ مرتضی رسولی پور، بخش تاریخ شفاهی موسسه مطالعات تاریخ ایران و حجت الاسلام سعید فخرزداه، رئیس دفتر تاریخ شفاهی حوزه هنری و علیرضا کمری، پژوهشگر برگزار شد.

گزارش از فاطمه نوروند