اشاره: جلد چهارم روزشمار تاریخ معاصر ایران، در شماره21، هفتم ارديبهشت139۰، معرفی شده است. اما کاوه بیات در نشریه جهان کتاب، بار دیگر به معرفی کوتاه آن پرداخته است که در ادامه می آید:

در دوره و حوزه‌ای که نظر به دگرگونی‌های پی‌درپی و دور از انتظار، تحقق هر طرح مطابق برنامه‌ای دشوارتر از پیش به نظر می‌رسد، انتشار مجلد چهارم روزشمار تاریخ معاصر ایران خود نشان امیدوارکننده‌ای است. جلد اول این بررسی در زمستان 1385 و تحت نظر حسن فراهانی منتشر شد و مجلدات دوم و سوم آن نیز پس از وقفه‌ای به ترتیب در سال‌های 1388 و 1389، تحت نظر هدایت‌الله بهبودی منتشر شدند.
در هر یک از این مجلدات اهّم تحولات روزمره ایران در عرض یک سال ـ از فردای کودتای سوم اسفند 1299 ـ براساس مجموعه‌ای از اسناد و گزارش‌های گوناگون ثبت و ضبط شده‌اند؛ اخبار منتشر شده در روزنامه‌ها و طیف وسیعی از اسناد و گزارش‌های موجود در مراکز آرشیوی ایران، مآخذ استخراج و تنظیم این روزشمار مفید و ارزنده هستند.
البته با توجه به جزئیات و دقایقی که دراین مجموعه ارائه شده‌اند، یعنی مطالبی فراتراز سرفصل‌ها و عناوین رخدادهای روزانة مورد بحث، حتی شاید بتوان صفتی نیز بر عنوان کار افزود و از روزشمار «تفصیلی» یا «مفصل» تاریخ معاصر ایران یاد کرد.
به نظر می‌آید که در مجموع نوع نگاهی که در گردآوری این مجموعه و انتخاب خبرها در کار است نیز نگاهی جامع و علمی است هرچند که در این مجلدات هنوز از مراحل نخست پا گرفتن ایران نوین سخن در میان است و احتمالاً با نزدیک شدن به ادوار بعدی و تبدیل سردار سپه به سردار سازندگی، نحوة گزارش تحولات آن دوره‌ها نیز با دشواری‌های بیشتری توام خواهد شد.
سخن از دوره‌ای از تاریخ معاصر ایران است که به رغم گذشت سال‌ها هنوز هم یکی از مهم‌ترین مآخذ و منابع آن، تاریخ بیست سالة حسین مکی است که جلد اول آن حدود هفتاد سال پیش منتشر شد. اگرچه در این سال‌ها در مواردی چند برای تهیه و ارائة یک روزشمار تاریخی تلاش‌هایی نیز انجام شد ـ از جمله گاهنامة پنجاه سال شاهنشاهی پهلوی (2 ج، 1355) و روزشمار تاریخ ایران دکتر باقر عاقلی (2 ج، 1369) ـ ولی نظر به ابعاد گستردة موضوع مورد بحث، هیچ یک نمی‌توانستند حق مطلب را ادا کنند.
یکی از جوانب این گستردگی موضوعی، ابعاد جغرافیایی تحولات و رخدادهای مورد بحث است. در روزشمار تاریخ معاصر ایران برخلاف تلاش‌های پیشین و با توجه به نوع گزارش‌ها و اسنادی که مورد استناد بوده است، تأکید و توجه تنها بر تحولات جاری در مرکز متمرکز نیست، بلکه حوادث جاری در دیگر ولایات و مخصوصاً حوزه‌های مرزی هم مورد توجه است. احتمالاً تنها بدلیل منتشر شده‌ای که بتوان برای این مجموعه برشمرد، گزارش‌های چند هفته یک بار وابستة نظامی سفارت بریتانیا در تهران است از مجموعه رخدادهای کشور از سال‌های نخست دهة 1920 میلادی / 1300 شمسی تا اواخر دهة 1940 / 1320 که همراه با مجموعه‌ای از گزارش‌های سالانة سفارت بریتانیا در همان ایام تحت عنوان «یادداشت‌های سیاسی ایران» گردآوری و منتشر شده‌اند.(1)
با توجه به اسناد و داده‌های موجود از تحولات ایران در این دوره، به نظر می‌آید که روزشمار تاریخ معاصر ایران را بتوان تا یکی دو سال بعد نیز با همین کیفیّت و جامعیّت تهیه و تنظیم کرد ولی از سال میانی دهة 1300 ادامة کار دشوارتر خواهد بود. علاوه بر مشکل محتوایی «سازندگی» که بدان اشاره شد، ‌داده‌ها و دانسته‌های تاریخی نیز به تدریج کم و کمتر می‌شوند. خبرهای منتشر شده در جراید که دراین مجلّدات مورد بهره‌برداری بوده‌اند، با تحکیم پایه‌های دیکتاتوری رضاشاه روز به روز کمرنگ‌تر می‌شوند و با انحلال دوایری چون کارگزاری‌های وزارت خارجه در ولایات که یکی از منابع مهم در مورد تحولات پیرامونی کشور محسوب می‌شدند، اندک زمانی بعد از لغو کاپیتولاسیون در سال 1306، دیگر منابع خبری نیز محدودتر شدند. در واقع می‌ماند گزارش‌های گردآمده در دفتر مخصوص پادشاهی که خوشبختانه در اختیار مؤسسة مطالعات و پژوهش‌های سیاسی قرار دارند و می‌توانند همان‌گونه که در این چهار جلد مورد استفاده بوده‌اند در مجلّدات بعدی نیز مورد بهره‌برداری قرار گیرند. در تنگنایی که از لحاظ تأمین مستندات ادوار بعدی در پیش خواهد بود، برای استفاده از مطالب «یادداشت‌های سیاسی ایران» نیز می‌توان تدابیری اندیشید.
البته مهم تداوم انتشار چنین مجموعه‌هایی است و برکنار ماندن آن از پاره‌ای از آفات زمانه، چون تحولات ناشی از تغییر مدیریت‌ها که معمولاً چنین طرح‌های درازمدتی را نیز مختل می‌کند. به ویژه آن که آثاری از این دست از جمله کارهایی هستند که در مقایسه با سعی و زحمتی که می‌برند، احتمالاً نمود بیرونی آنی و نمایانی ندارند و ارزش و اهمیت خود را تنها در پی یک فرایند طولانی نشان می‌دهند.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
پی‌نوشت‌:

1. Dr R.M. Burrell (General Editor), Iran Political Diaries. 1887 – 1946, Archive Editior, 1997.

کاوه بیات

منبع: جهان کتاب. سال شانزدهم. شماره 6 ـ 7، شهریور و مهر 1390