تأثیر جغرافیای یك عملیات بر حجم روایت از آن
زمستان 1365 با عملیات كربلای 5 در تاریخ دفاعمقدس ماندگار می‌شود.این عملیات پس از كربلای 4 انجام می‌شود و با تجربه‌ای كه از نقطه ضعف‌های این عملیات به دست می‌آید، كربلای 5 ارتش صدام را در برابر تجربه سنگینی قرار می‌دهد و به قول معروف آن روزها، ماشین جنگی دشمن را زمین‌گیر می‌کند.
عملیات كربلای 5، حالا 25 ساله می‌شود و اگر نام و منطقه عملیاتی آن (شلمچه) این همه معروف‌اند، از سر ورود قالب خاطره به اتفاق‌های این نبرد است و ارتقاء این فهم و درك وقت رزمندگان كه خاطرات جنگ باید بمانند تا فراموش نشوند.حالا عملیات كربلای 5 خاطرات فراوانی در دل كتاب‌های جنگ دارد و آن‌قدر زیاد است كه این پیشنهاد را روز به روز به آستانه عمل نزدیك می‌كند كه تمام این خاطرات گردآیند و به صورت تطبیقی مقایسه شوند تا روزشمار كاملی از لحظه لحظه عملیات نوشته شود.
سوی دیگر نگاه به عملیات كربلای 5 هم قوی ا ست و به نسبت دیگر عملیات‌ها آثار پژوهشی مهمی را به وجود آورده است.از نظر كارشناسان حوزه‌های تاریخ نظامی و سیاسی جنگ‌تحمیلی عراق علیه ایران، این قوت ناشی از تاثیر خاص عملیات كربلای 5 بر نیمه دوم جنگ‌تحمیلی عراق علیه ایران است.
مصطفی رحیمی كه مطالعات زیادی درباره وضعیت خاطره‌نویسی، به خصوص از عملیات كربلای 5 داشته و از رزمندگان حاضر در این عملیات است، با تایید پُررنگی گونه خاطره درباره این عملیات، به تشریح دلایل آن می‌پردازد و می‌گوید: «شاید طولانی شدن عملیات كربلای 5 اثر خاصی بر روی حجیم شدن خاطرات آن نداشته باشد.چون قبل از آن هم عملیات‌های طولانی‌تری مانند والفجر 8 داشتیم كه حدود 80 روز طول كشید.اما به نظر من عملیات كربلای 5، چند نكته شاخص دارد كه در خاطره‌نویسی آن موثر بوده است.»
وی ادامه می‌دهد: «اول این‌كه عملیات كربلای 4، حدود 16 روز قبل از كربلای 5 انجام شد و رزمندگان چیزی حدود 9 ماه در حال تمرین و آماده‌سازی برای حضور در عملیات بودند.اما پس از ناموفقی آن، وقتی باخبر شدند كه نبرد بعدی در اروند انجام می‌شود، به یاد سابقه نبرد فاو (والفجر 8) افتادند و نوعی احساس پیروزی مجدد به آن‌ها دست داد.»
نویسنده كتاب بابانظر تاكید می‌كند: «با وجود روحیه نامساعد رزمندگان پس از عملیات كربلای 4، باز هم با امید پیروزی در همان منطقه عملیاتی ماندند و دو هفته بعد، عملیات كربلای 5 را ساعت یك و نیم بامداد روز نوزدهم دی ماه 1365، در منطقه شلمچه آغاز كردند.»
رحیمی با اشاره به ویژگی‌های عجیب عملیات كربلای 5 معتقد است: «منطقه شلمچه، یك نوستالژی برای رزمندگان داشت.چون یكی از محورهای اصلی آغاز تجاوز ارتش صدام به خاك ایران از سوی شلمچه آغاز بود و وقتی عراق می‌‌خواست به خرمشهر حمله كند، از این محور وارد عمل شد.البته عملیات‌های محدود و گسترده زیادی مانند بیت‌المقدس هم در آن‌جا اجرا شده بود.بنابراین شلمچه بار عاطفی و نوستالژیك برای رزمندگان داشت.»
وی ادامه می‌دهد: «بعضی از رزمندگان، عملیات كربلای 5 را «جیش العسرة» می‌نامند.در دوران صدر اسلام، بعضی از غزوه‌ها مانند تبوك كه با دشواری‌هایی مثل پیاده‌روی طولانی همراه بود را جیش العسره، یعنی ارتش سختی‌ها می‌نامیدند.البته منطقه عملیات كربلای 5، وسعت زیادی نداشت اما به اعتراف همه كارشناسان، سنگین‌ترین آتش توپخانه از هر دو طرف، نسبت به بعضی از عملیات‌ها در كربلای 5 ریخته شده بود.»
این خاطره‌نویس دفاعمقدس تنوع زمین و عوارض طبیعی و مصنوعی موجود در منطقه عملیاتی كربلای 5 را از دیگر عوامل موثر بر جذابیت خاطرات باقی مانده از این عملیات می‌داند و تاكید می‌كند: «عراقی‌ها انواع رودخانه‌ها و کانال‌ها مصنوعی و سنگرها و موانع را با تکیه بر نظریات کارشناسان مصری و اسراییلی ایجاد كرده بودند.سنگرهای هلالی شکل برای اولین بار در شلمچه احداث شدند که حدود 200 تا 250 متر طول آن‌ها بود.عراقی‌ها به صورت نیم دایره خاکریز زده بودند که ممکن بود، حتی چند گردان را در این سنگرها به محاصره خود درآورند.خاکریزهای مثلثی هم به همین شکل، به طول چند کیلومتر تعبیه شده بودند و در هر ضلع آن یک مثلث دیگر قرار داشت و تانك و تیربارهای خود را در راس آن‌ها قرار داده بودند و كاملاً بر منطقه مسلط بودند.»
مصطفی رحیمی خاطرنشان می‌كند:«این موانع باعث شدند که از سویی، تعداد شهدای عملیات کربلای 5 بالا رود و از سوی دیگر هم جلوه‌های رزم رزمندگان، بیشتر بروز کرد و خاطرات را جاودانه کرد.در بعضی از عملیات‌ها وقتی خط شکسته می‌شد، پس از مقابله با مقاومت عراق، خط ها یکی یکی شکسته می‌شدند و سختی آن فقط در پدافند بود.اما پیشروی در عملیات كربلای 5 به شدت سخت بود و حتی بعضی می‌گفتند که غیرممکن است.»
داور نخستین كنگره ملی خاطره‌نویسی دفاعمقدس اضافه می‌كند: «پس از موفقیت در پیشروی در منطقه عملیاتی و در مرحله پدافند، تازه حجم آتش سنگین عراق باعث شد كه عملیات، شکل دیگری پیدا کند.شاید در كربلای 5 به همه اهداف خود نرسیدیم، چون به منظور تهدید بصره می‌خواستیم از اروند رود عبور کنیم.اما جلوه‌های رزم رزمندگان و فراز و نشیب‌های آن را نمی‌توان فراموش كرد.»
مصطفی رحیمی در پایان از تمایز خاص مجموعه خاطرات عملیات كربلای 5 یاد می‌كند و می‌افزاید: «كتاب‌هایی مانند ستاره‌های شلمچه احمد دهقان، خاطراتی خاص را دربرگرفته‌اند.باید بپذیریم كه خاطرات این عملیات، از لحاظ عمق، هیجان‌انگیزی، گیرایی و فراز و نشیب با دیگر عملیات‌ها قابل مقایسه نیستند.»
مریم اسدی جعفری
منبع: کتاب هفته، ش 316، 17دی 1390، ص5
