كلید واژه: زنان ـ انقلاب اسلامی ـ‌ مبارزات سیاسی ـ زنان فعال اجتماعی
 
مقدمه
طرح تاریخ شفاهی زنان مبارز در انقلاب اسلامی ایران كه از سال 1385 تا سال 1389 در مركز نشر آثار امام (ره) توسط اینجانب در دو مرحله به اجرا درآمد، به منظور جمع آوری سیستماتیك خاطرات و شهادت زنان مبارز و سیاسی بود كه در دوره زمانی سال 1342 ـ 1385 فعالیت داشته‌اند. این طرح در فاز دوم طی سال 88 ـ 1389 تاریخ شفاهی تعدادی از زنان فعال سیاسی، اجتماعی را كه در دوران پس از انقلاب در عرصه‌های گوناگون شركت داشتند، را شامل می‌شود.
سؤال تحقیق در این طرح ابتدا جایگاه زنان درعرصه‌های مبارزاتی پیش از انقلاب اسلامی و پس از تحولات سال 1342 بود. شناسایی زنان متعهد و مبارزی كه تعداد قابل توجهی از آنان سر از زندانهای رژیم نیز درآوردند از رسالت این تحقیق می‌باشد.
در ضرورت این تحقیق ضبط و تدوین تاریخ شفاهی زنان در عرصه تاریخ نگاری زنان انقلاب اسلامی از اهمیت خاصی برخوردار است. زیرا عرصه پژوهش به ویژه كار علمی در تاریخ شفاهی بسیار سخت و طاقت فرساست و پشتكار و جدیت در این امر با انگیزه و هدف‌های محقق پیوند تام دارد. به ویژه آنكه علی رغم حضور فیزیكی زنان در عرصه‌های علمی، جایگاه تحقیقات پژوهشی در حوزه تاریخنگاری زنان بسیار اندك است و اغلب تحقیقات جنبه كتابخانه‌ای دارد. حال آنكه در حوزه تاریخ شفاهی دغدغه‌های پژوهشگر این حوزه چندگانه است و جنسیت در این حوزه بسیار نمایانگر است.
چنانكه در تاریخ شفاهی زنان، مهمترین اصل برقراری ارتباط با اشخاصی است كه بن مایه تحقیق به شمار می‌روند و امكان آن به دلیل شرایط فرهنگی كشور ارتباط چنین زنانی با پژوهشگران زن بسیار سهل‌تر است. همچنین باید اذعان كرد كه فرد پژوهشگر باید ارتباط عمومی قوی داشته باشد تا مصاحبه‌گرها را جلب نماید.
هدف از تحقیق در تاریخ به مفهوم تاریخ نگاری اغلب مردانه بوده است. در عرصه تاریخ شفاهی نیز سمت و سو تحقیقات و خاطرات اغلب مردانه بوده است و گواه آن آمار كتابهای خروجی خاطرات شفاهی مردان مبارز است در برابر تعداد اندك كتابهای خاطرات زنان می‌باشد. اگر چه تعداد زنان مبارز كمتر از مردان بوده است اما تعداد قابل توجهی از آنان كه لیست 600 ـ 500 نفری از آنان همراه با عكس در زندان كمیته مشترك به چشم می‌خورد گوشه كوچكی از نقش زنان سیاسی و مبارز است، لذا تدوین تاریخ شفاهی زنان می‌تواند گواهی بر تاریخنگاری شرح خاطرات زنان پیشروی باشد كه در عرصه‌های گوناگون در دوره پیش از انقلاب و پس از انقلاب، در به ثمر رسیدن انقلاب و رشد و شكوفایی آن تلاش كردند.
به لحاظ پیشینه تحقیق همانطور كه اشاره شد به غیر از تعداد كمی از تك خاطرات زنان مبارز مسلمان در قالب خاطره نویسی و نه تاریخ شفاهی و یك كتاب خاطرات زنان چپ(۱) در داخل كشور، جایگاه تاریخ شفاهی زنان با خلاء مواجه است. لذا اینجانب بنا به تعهد تاریخی و با حمد و سپاس از خداوند وارد این عرصه گردیدم و موفق شدم تاكنون با حدود سی نفر از زنان سیاسی و مبارز و فعال در دوران پیش از انقلاب اسلامی و پس از آن بالغ بر 140 ساعت مصاحبه را ضبط و ثبت نمایم.
كاربرد طرح در حوزه پژوهش‌های تاریخی توجه به تطبیق روایت‌های راویان مختلف در مسائل و موضوعات مشتركی است كه در مصاحبه‌ها مطرح می‌شود و از طرفی تكمیل اسناد مكتوب از این دوران در تاریخ سیاسی اجتماعی معاصر كشورمان است. همچنین بازگویی و تبیین روایت‌های ناشناخته و نانوشته‌ای كه از این دوره راویان به عنوان بازیگران اصلی بیان می‌نمایند در واكاوی و تحلیل موضوعات بسیار اهمیت دارد.
باربارا تاكمن مورخ آمریكایی كه موفق به دریافت جایزه پولیترز گردیده است در بررسی علل و عوامل جنگ جهانی اول به روایت خودش یك برش ربع قرنی به دوره پیش از جنگ می‌زند تا در بررسی علل و عوامل آغاز جنگ جهانی بتواند ریشه یابی نماید. اینجانب نیز در بررسی علل و عوامل انقلاب اسلامی این برش را از سال 1332 زدم و زمینه مطالعات طرح را از آن دوران آغاز كردم تا برای مصاحبه‌ها آمادگی علمی داشته‌ باشم. در این راستا حدود 6 ماه در آغاز كار به مطالعه حوادث پیش از انقلاب و سیر تحولات به ویژه قیام سال 1342 و شكل گیری مبارزات مردمی تا پیروزی انقلاب اسلامی در سال 1357 پرداختم.

مراحل كار طرح تاریخ شفاهی زنان
مرحله اول) مطالعه متدلوژی تاریخ شفاهی و تدوین مقاله روش شناسی تاریخ شفاهی كه در نشریه علمی ـ خبری پژوهشگران در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی (شماره 16 و 17 مرداد تا اسفند 1387) چاپ شده است.
در بخشی از این مقاله در باب روش شناسی تاریخ شفاهی چنین آمده است:
تاریخ شفاهی با استفاده از روش خاصی انجام می‌گیرد كه از جمله روش‌های طبیعت گرایانه Naturalistic Methods و تحقیقات كیفی (qualitative research) است.
روش‌های تحقیق طبیعت گرایانه در صدد توضیح پیچیدگی‌های انسان است. آنها به پیچیدگی آدمی و توان او برای شكل دهی به تجربیات خود و اینكه حقیقت، تركیبی از واقعیات است معتقدند و تأكید زیادی دارند كه تجربیات انسان را از طریق جمع آوری و تجزیه و تحلیل ذهنیات و شرح حال‌های او، به همان‌گونه‌ای كه هست درك نمایند. در این روش، به تجربیات انسان‌های شركت كننده در مطالعه توجه و بر جنبه‌های دینامیك، همه جانبه (Holistic) و فردی تجربیات انسان تأكید می‌شود و سعی بر این است تا همه این ابعاد در متن شرایط و از دیدگاه افرادی كه آنها را تجربه كرده‌اند در نظر گرفته شود.
در هر طرح تاریخ شفاهی، افراد فعالانه در تعامل‌های اجتماعی شركت و تجربیات متفاوتی پیدا می‌كنند. آنان در این تعاملات و تجربیات دیدگاه‌ها و نظرات گوناگون را جمع آوری می‌كنند تا به حقایقی دست یابند. پژوهشگران تاریخ شفاهی در این راه با استفاده از تحقیق كیفی، در صدد بررسی برخی واقعیات هستند و تعمیم پذیری در آنها را مهم نمی‌دانند. سؤالاتی كه در جریان تحقیق كیفی تاریخ شفاهی برای پژوهشگران آن مطرح است این است كه چه كسی می‌تواند منبع غنی اطلاعات برای مطالعه باشد؟ با چه كسی باید صحبت كرد. چه چیزی را باید مشاهده كرد تا به درك روشنی از پدیده برسیم. در ادامه مطالعه نیز سؤالات جدیدی مطرح می‌شود: با چه كسی می‌توانیم صحبت كنیم كه آنچه را درك كرده‌ایم تأیید یا اصلاح و تعمیق نماید؟ برنز و گرو (Burns, Grove) در تحقیقات كیفی، افرادی كه در تحقیق شركت می‌كنند را فرد یا نمونه نمی‌گویند بلكه به آنان، شركت كننده (participant) یا صاحب اطلاع (Informant)  اطلاق می‌كنند؛ زیرا روی این افراد مداخله‌ای صورت نمی گیرد، بلكه آنها خودشان فعالانه در مطالعه شركت دارند و همین امر باعث می‌شود كه زندگی و تعاملات اجتماعی آنها بهتر درك شود. پاتون (,Patton1990) این نوع نمونه گیری مبتنی بر هدف (Purposeful)  یا تئوریك (Theoretical) می‌نامند؛ زیرا افرادی برای مطالعه انتخاب می‌شوند كه پدیده مورد نظر را تجربه كرده‌اند و یا دربارة آن دیدگاه‌های خاصی دارند.

نمونه‌گیری در تحقیقات كیفی تاریخ شفاهی
روش‌های نمونه‌گیری در تاریخ شفاهی به لحاظ تحقیق كیفی عبارت است از:
1ـ روش ساده (Convenience): در این روش از افراد در دسترس یا داوطلب استفاده می‌شود كه می‌توان با یك آگهی آنها را فراخواند. لذا این افراد لزوماً نمی‌توانند غنی‌ترین اطلاعات را داشته باشند. احتمال دارد با این روش، اطلاعاتی كافی حاصل نشود.
2ـ روش گلوله برفی (Snowball) : این روش كه گاه به آن روش شبكه‌ای یا زنجیره‌ای نیز گفته می‌شود، روشی مناسب، كارآمد و ارزان برای دستیابی به افرادی است كه در غیر این صورت پیدا كردن آنها مشكل است. در این روش، محقق از اولین نمونه‌ها كه معمولا به روش ساده انتخاب شده‌اند می‌خواهد كه اگر افراد دیگری را می‌شناسند كه در زمینه مورد نظر دارای تجربیات و دیدگاه‌هایی ارزشمند هستند، برای شركت در مطالعه معرفی نمایند. این روش، ضمن آنكه وقت كمی می‌گیرد، به واسطه آشنایی افراد جدید با فرد اول، برقراری ارتباط با محقق را آسان‌تر می‌كند.
3ـ نمونه گیری تئوریك (Theoretical)  یا مبتنی بر هدف: نمونه‌گیری، با روش آسان شروع می‌شود و رفته رفته به صورت گلوله برفی و سرانجام اكثراً به صورت نمونه گیری مبتنی بر هدف در می‌آید. به عبارت دیگر، محقق تاریخ شفاهی معمولا می‌‌كوشد تا به صورت هدفدار، بر مبنای اینكه چه نوع اطلاعات خاصی، در پی یافته‌های اولیه، مورد نیاز است نمونه‌هایی را انتخاب نماید. بنابراین اینكه بعدا چه كسانی انتخاب شوند تحت تأثیر این است كه قبلا چه كسانی آمده‌اند و چه اطلاعاتی داده‌اند.
نتیجه آنكه فرایند نمونه‌گیری در تحقیقات تاریخ شفاهی مبتنی بر تصمیماتی است كه در عرصه عمل گرفته می‌شود و خصوصیت اساسی آن حساس بودن به شرایط، اطلاعات جمع آوری شده و تفاسیر انجام شده است.
مرحله دوم) در فاز اول طرح تعهد اینجانب تدوین كتاب 500 صفحه‌ای از خاطرات زنان بود. اولین خانمی كه مصاحبه را با ایشان آغاز كردم سركار خانم منظر خیر بود كه از معلمین مدرسه رفاه كه در سال 1352 دستگیر و به زندان افتاده بود. شرح با وقار این خانم و سوز و گداز دوره حبس خواندنی است. اما آنچه كه در این طرح از دیدگاه اینجانب به واسطه شرایط زنان بسیار اهمیت داشت پروسه رشد و نمو شخصیتی خانمها و پروسه شكل‌گیری شخصیت سیاسی، اجتماعی آنها بود. لذا ویژگی‌های خانوادگی و شرایط اجتماعی آنها از لحاظ تایخ نگاری زنان و الگو برداری نسل كنونی از چنین شخصیت‌هایی بسیار مهم می‌تواند باشد. نفر بعدی سركار خانم سوسن حداد عادل بود كه از شاگردان مدرسه رفاه بود و در حالی كه بیش از 14 سال نداشت به زندان می‌افتد و شرح حال ایشان به عنوان نسل دانش آموزی آن دوران و به ویژه توضیحات ایشان درباره مدرسه رفاه و شیوه تدریس معلمین در این مصاحبه بسیار اهمیت دارد. سركار خانم رضوانه دباغ یار مدرسه خانم حداد عادل كه با همكاری هم در مدرسه فعالیت سیاسی داشتند و تحمل دوره زجر و زندان به قدری بر روی ایشان مشهود بود كه در شرایط كنونی نیز بار شكنجه‌های آن دوران بر جسمشان سنگینی می‌كرد. نفر چهارم كه توسط مؤسسه معرفی شد سركار خانم سرور طلیعه (یزدی) بود كه اولین زنی بود كه در نوفل لوشاتو نزد امام می‌روند و مسئولیت مراقبت از ایشان را به عهده می‌گیرند. ایشان كه از نظر سنی از تمامی راویان مسن‌تر می‌باشند از مبارزان دوران مصدق ـ از خانواده حسن رشدیه بنیانگذار مدارس در ایران می‌باشند. همسر و پدر مبارز ایشان در شكل‌گیری شخصیتشان بسیار مؤثر بودند چنانكه پدرشان در دوره رضاه شاه از مبارزین علیه رژیم بودند و همسرشان نیز به واسطه فشار دربار محمدرضا شاه به خارج كشور (آمریكا) رفته و از بنیانگذاران انجمنهای اسلامی و از فعالان سیاسی می‌باشند. شرح حال خانوادگی و مبارزاتی این خانم نیز بسیار جالب است.
خانم اشرف منتظری یار مبارزاتی شهید محمد منتظری كه از 12 سالگی همراه برادر علیه رژیم در چاپ و بخش اعلامیه‌ و ورود و خروج مدارك و اسناد مبارزان به خارج كشور بسیار فعال بودند. خانم فاطمه میری (معادیخواه) دوست و یار صمیمی اشرف منتظری كه در میان خانم‌هایی كه مصاحبه با ایشان انجام گرفت اسوه همسر و یار مبارز و با طاقتی می‌باشند كه مصائب مبارزاتی همسر را تحمل و پس از تحول شخصیتی، خودشان به جرگه مبارزان وارد می‌شوند.
خانم عالیه امام زاده از گروه منصورون و خاله شهید جهان آرا یكی از زنان سیاسی است كه حدود 2 سال زندگی مخفی داشتند و اینجانب پروسه‌ زندگی مخفی را در مصاحبه از ایشان خواستم عنوان كنند و یكی از آخرین زندانی‌هایی هستند كه در آستانه پیروزی انقلاب از زندان قصر آزاد شدند.
سركار خانم ثریا مكنون از زنان فعال فرهنگی كه از بنیانگذاران انجمنهای اسلامی دانشگاهیان در اول انقلاب می‌باشند كه همسرشان توسط منافقین در اوایل انقلاب شهید شدند. ایشان از استادان علمی هستند كه پس از انقلاب در عرصه‌های زنان بسیار فعالیت كردند.
سركار خانم اشرف بروجردی از دانشجویان فعال دانشگاه اصفهان و همسر شهید مهندس معتمدزاده كه در جریان حادثه هفت  تیر به شهادت رسیدند و از زنان فعال سیاسی پس از انقلاب می‌باشند.
سركار خانم فرشته بازرگان دختر مرحوم مهدی بازرگان رئیس دولت موقت انقلاب كه به علت كسالت ملك طباطبائی همسر مرحوم با دختر ایشان مصاحبه انجام گرفت كه خاطرات خانوادگی جالبی را بیان كردند. ایشان اولین زنی بودند كه گزارش ورود امام به فرود گاه مهرآباد را به زبان انگلیسی به كل دنیا اعلان كردند.
فاز دوم كه از شهریور 1388 آغاز شد تا شهریور 1389 با حدود بیست نفر از خانمها مصاحبه شد كه تاكنون تدوین نشده است. در این مرحله هدف صرفاً مصاحبه با خانمهایی بود كه پس از انقلاب در عرصه‌های فرهنگی سیاسی و اجتماعی فعالیت داشتند.
در زیر فقط به ذكر اسامی آنها اشاره می‌شود:
1ـ سركار خانم نفیسه فیاض بخش (كم سن ترین نماینده مجلس در دوره چهارم)
2ـ سركار خانم ربابه رفیعی (همسر شهید فیاض بخش)
3 ـ خانم سیمین دخت وحیدی (بانوی فرهنگ)
4ـ خانم فاطمه راكعی (از شاعران انقلاب)
5 ـ خانم زهرا میرخان (زندانی سیاسی)
6ـ خانم اختر رودباری (زندانی سیاسی)
7ـ خانم زهرا جزایری (زندانی سیاسی)
8ـ خانم معصومه جزایری (زندانی سیاسی)
9ـ خانم معصومه خدنگ (همسر آقای دكتر رضایی)
10 ـ خانم زهره صفاتی (بانوی مجتهده)
11ـ خانم مقدسی (استاد حوزه مشهد)
12ـ خانم زهرا شجاعی (مشاور رئیس جمهور خاتمی)
13 ـ خانم اعظم نوری (از مدیران ارشاد)
14ـ خانم اسماعیل نظری (زندانی سیاسی)
15ـ خانم فرنگیس قاسمی (زندانی سیاسی)
16ـ خانم سهیلا جلودار زاده (نماینده مجلس)
17 ـ خانم پروین سلیمی (زندانی سیاسی)
18ـ خانم معصومه ابتكار (بانوی قهرمان زمین)
19ـ خانم ملوك السادات بهشتی (دختر بزرگ مرحوم شهید بهشتی)

مراكز تاریخ شفاهی زنان
مراكزی كه در ایران به تاریخ شفاهی زنان توجه كرده‌اند بسیار محدود است كه در ذیل به تعدادی از آنها اشاره می نماییم.
1ـ مركز اسناد انقلاب اسلامی كه «طرح تاریخ شفاهی مبارزات سیاسی زنان مسلمان (57 ـ 42) را به صورت كتاب به قلم اعظم مراد حاصلی خامنه چاپ كرده است. در این تحقیق ابتدایی ترین گام‌های تحقیق برداشته شده كه آن شناسایی تعداد اندكی از زنان فعال در عرصه مبارزات است. اما به گفته مولف مشكل اصلی همكاری نكردن برخی از خانم‌ها برای انجام مصاحبه بود. در حالی كه به عقیده بنده و با توجه به تجارب ارزنده‌ای كه در این عرصه كسب كرده‌ام، مهارتهای ارتباطی مجریان طرح تاریخ شفاهی از اهمیت خاصی برخوردار است.
2ـ مؤسسه و مركز نشر آثار امام (ره) كه از سال 1385 ـ 1389 تاریخ شفاهی زنان سیاسی و زندانی پیش از انقلاب اسلامی از سال 32 تا 58 و زنان فعال در حوزه اجتماعی، فرهنگ دین و سیاست را در طی سه دهه پس از انقلاب، ضبط و تدوین نموده كه بخشی از آن زیر چاپ می‌باشد.
3ـ حوزه هنری تبلیغات انقلاب اسلامی (سوره) كه تك خاطرات زنان را در تعداد محدود چاپ كرده است. خاطرات همسر امام (ره) و سركار خانم طباطبائی (همسر مرحوم حجه‌الاسلام احمد خمینی) نیز زیر چاپ می‌باشد.
 
نتیجه
در تدوین تاریخ شفاهی زنان مسلمان و مبارز لازم است به لحاظ تاریخنگاری زنان، تاریخ شفاهی زنان غیر مسلمان نیز توسط مراكز تاریخ شفاهی حمایت شود تا اینگونه خاطرات در خارج از كشور چاپ و توزیع نگردد.
ــ به طور اعم تاریخ شفاهی زنان بهتر است در سطح گسترده كشوری، استانی و منطقه‌ای انجام گیرد تا نقش زنان پیرامون مركز برای تاریخنگاری تكمیل كننده باشد.
ــ در این طرح بسیاری از زنان كه نقش ویژه‌ای در مبارزات سیاسی اجتماعی داشتند، حاضر به مصاحبه نشدند، لذا اعتماد سازی و دعوت و توجیهه آنان در ادامه این كار ضروری است و راهكارهای خاص خود را طلب می‌نماید كه بهتر است به این مهم نیز پرداخته شود.
ــ‌ شناسایی و تقسیم بندی زنان فعال سیاسی و اجتماعی پیش از انقلاب و بعد از انقلاب و نوع مشاركت آنها در حوزه‌های سیاسی و اجتماعی، بسیار اهمیت دارد تا در چارچوب علمی انجام گیرد.
ــ در راستای تاریخنگاری انقلاب اسلامی، تحقیق مبتنی بر موضوع در مصاحبه‌ها و تطبیق روایت‌ها بسیار اهمیت دارد و یكی از اهداف مهم می‌باشد. لذا در ارائه طرحهای تاریخ شفاهی به غیر از خاطرات و روایت زندگی انسانها،  تحقیقات موضوعی اهمیّت ویژه‌ای د ارد.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. دادبی داد كه نویسنده آن ویدا حاجبی از زنان سیاسی دوران شاه می‌باشد.

فائزه توكلی



نام پست الكترونيك نظر شما کد امنیتی