هشت سال نبرد ناخواسته ایران با عراق، تاریخی پر فراز و نشیب را رقم زده است که از جنبه‌های مختلف قابل تحلیل و ارزیابی است. آنچه مسلم است مدارک و شواهد شفاهی در قالب خاطرات، گفت‌وگو و مصاحبه‌های فعال با یادگاران آن دوران اعم از رزمنده و ایثارگر یا جانباز و آزاده از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است.
به دلیل گستردگی حضور مردمی در این جنگ مناطق و استانهای دور و نزدیک به میادین نبرد، محدودیتی برای تحقیق درباره جنگ عراق با ایران قابل تصور نیست و حتی فهرست کردن موضوعات در این باره، خود مثنوی هفتاد من کاغذ می طلبد.
بهرغم کاستیهای موجود در تاریخ‌نگاری این دوران و آسیب‌های جدیِ نظری و عملی، مراکز حفظ آثار و نشر ارزشهای دفاع مقدس در سراسر کشور، از همان روزهای جنگ و به طور مشخص از فردای خاتمه آن، دست به کار شده و و موازی با مرکز تحقیقات جبهه و جنگ سپاه پاسداران و ارتش به پژوهش بر مبنای اسناد مکتوب و شفاهی پرداختند.
تنوع و تعدد نیروهای شرکت کننده در دفاع مقدس، موجب خلق روایت‌های متنوعی شده که بیشتر در قالب خاطرهگویی و خاطرهنویسی تبلور یافته است. اداره کل حفظ آثار و نشر ارزشهای دفاع مقدس استان اصفهان به دلیل حضور پررنگ نیروهای مردمی این استان که به اذعان امام خمینی(ره) و مقام معظم رهبری گوی سبقت را از همه استان‌ها ربودند، وظیفه‌ای خطیرتر از سایرین داشته است. افزون بر این، با نیازسنجی و متناسب با زمانه، اقدام به موضوع یابی، تنظیم و بهروز رسانی این مدارک نموده است.
صدای خروش (1) خاطرات دفاع مقدس با موضوع همت مضاعف و کار مضاعف است که در سال 1389 توسط نشر ستارگان درخشان، وابسته به مرکز حفظ آثار و ارزشهای دفاع مقدس سپاه صاحب الزمان(عج) استان اصفهان، منتشر شده است. این کتاب 70 روایت از 68 رزمنده استان اصفهان است. در این روایت‌ها موضوع روایت‌ها همت مضاعف و کار مضاعف رزمندگان در دوران جنگ بوده است که در هر زمانی می تواند الگویی مناسب، عملی و ارزنده برای اقشار مختلف مردم جامعه باشد.
روایت‌ها کوتاه، جذاب و خواندنی است و به ترتیب، عملیات‌های محرم، والفجر، کربلا، بدر و خیبر بیشترین مطلب را به خود اختصاص داده اند. شهید حاج علی موحددوست فرمانده گردان امام رضا(ع) در عملیات فتح المبین محوریترین شخصیت این روایت‌ها است. روایت‌ها از کتابهای منتشره مرکز مانند آتش و عشق، حدیث حماسه، عبور از چم هندی، زخم شقایق و دیگر کتابها گرفته شده است. از اینرو عناوین برخی از روایت ها نیز برگرفته از تمام یا بخشی از عنوان مرجع اصلی بوده است.
این روایت‌ها دارای نکات جالب توجه و آموزنده فراوانی هستند که به دلیل کوتاهی متن، و سادگی برای خواندن، با اقبال عمومی به ويژه از سوی مخاطبین جوان در مدارس و دانشگاهها روبرو خواهد شد. با این همه، به منظور کارآمدتر ساختن اینگونه متون تولید شده، توجه به نکاتی چند در خصوص ساختار، قالب و محتوای متن ضروری به نظر می رسد:
عنوان برگزیده برای این کتاب با موضوع و محتوای آن تناسب ندارد و بهتر بود نامی با مسما برای آن انتخاب می‌شد. زیرا صدای خروش جدا از اینکه دارای اشکال معنایی در ذات خود، نوعی حشو محسوب می‌شود و تناسبی با محتوا و موضوع متن یعنی همت مضاعف و کار مضاعف ندارد. از سوی دیگر، طراحی روی جلد نیز با موضوع و محتوای کتاب هیچ‌گونه تناسبی ندارد.
نکته قابل توجه اینکه، در ایران ویراستاری فنی و ادبی هنوز معنا و مفهوم واقعی خود را نیافته است و چه بسا متونی با ارزش تولید می شود که به دلیل نبود ویرایش مناسب از آسیب‌های جدی رنج می‌برند. در این نمونه، اغلاط ویرایشی مانند چسبیدگی حروف و کلمات به یکدیگر یا جدا افتادگی آنها بسیار مشاهده می شود که در روان‌خوانی متن ایجاد مشکل می نماید. همچنین علامتهای سجاوندی مانند (. ، ؛ :) رعایت نشده‌اند. این مشکلات از همان صفحه آغازین یعنی مقدمه مشهود است. بندها تنظیم ظاهری، مانند فرورفتگی پیش از شروع متن را ندارند که این از زیبایی ظاهری متن کاسته است.
از نظر محتوا نیز توجه به نکاتی چند می تواند ارزش اسنادی و علمی این روایات و خاطرات را افزایش دهد. موقعیت و مشخصات راویان که بعضاً بیش از یک روایت دارند، باید در پانوشت یا در پینوشت و پایان متن کتاب مشخص می‌شد. توجه داشته باشیم که مخاطبین اینگونه آثار، بخش وسیعی از جامعه می‌تواند باشد و برای ارضای حس کنجکاوی و جستجوگری قشر تحصیلکرده و پرسشگر باید این نکته مهم و علمی رعایت می‌شد. دفاع مقدس بخشی از تاریخ است و مانند سایر موضوعات در حیطه های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی و اقتصادی باید مستند و مستدل ارائه شود. در روایت راویان و مدارک و گواه شفاهی، نخستین الزام تعیین نمودن مشخصات راوی ولو به طور مختصر و مفید است. همچنین، مشخصات مرجع روایت‌ها یعنی کتابهایی مانند زخم خاطره نیز باید به طور دقیق معلوم و تعیین گردد.
جا دارد برای اعتباربخشی به روایت ها، تواتر خبر نیز در نظر گرفته شود. یعنی باید یک روایت را از زبان چندین راوی بیان و نقل کرد و تکیه صرف بر راوی واحد ممکن است از اعتبار و ارزش اسنادی شاهد شفاهی و مرجع روایت بکاهد. این نکته باید در سایر انتشارات ادارات کل حفظ آثار و نشر ارزشهای دفاع مقدس نیز رعایت شود. در صورت داشتن راوی واحد باید به سراغ دیگر رزمندگان و شاهدان، ناظران یا عاملان آن رویداد تاریخی رفت تا روایت به تواتر برسد. مسلم اینکه وقتکشی و فرصت‌سوزی‌ها، محققین تاریخ دفاع مقدس را از وجود راویان مغفول مانده و روایت‌های ناگفته محروم خواهد ساخت.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- صدای خروش، خاطرات دفاع مقدس با موضوع همت مضاعف و کار مضاعف، گردآوری و تدوین: لیلا جمشیدیان، اصفهان، نشر ستارگان درخشان، 1389.
دکتر مهدی ابوالحسنی ترقی
