تاریخ شفاهی صنعت قند خراسان می‌تواند دستمایه بررسی و تحلیل ابعاد مختلف این صنعت در خراسان و دلایل پراکندگی جغرافیایی آن باشد. در طرح تاریخ شفاهی صنعت قند تلاش شد با اولین کارکنان این عرصه مصاحبه شود و از نگاه آنها سیر تحولات این صنعت بررسی گردد. در این طرح با42نفر حدود 140 ساعت مصاحبه انجام شده است. مصاحبه شوندگان، نخستین کارگران، متصدیان قند ساز، رؤسای بخش کشاورزی، مدیرعاملان کارخانه بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، مهندسین و تکنسین ها، مسئولان بخش مالی و حسابداری، رؤسای انجمن اسلامی، مسئولان سندیکای کارگری، شورای اسلامی کار، مسئولان بسیج کارخانه، معاودین عراقی ،کارشناسان بخش برق و توربین را در بر می‏گیرند.

سئوالات پژوهش
سئوالات مصاحبه‌ها بر اساس اطلاعات و تخصص افراد طرح شد. اغلب مصاحبه‌ها با زندگینامه افراد شروع شده و سپس به نحوه ورود مصاحبه شونده به صنعت قند و ثبت تجربیات او در حین کار پرداخته می‌شد. از نکات جالب توجه در برخی مصاحبه ها، گزارش‏های سقوط افراد در زمان نصب دستگاه‌های کارخانه قند آبکوه بود. بنابراین گزارش‌ها 4 نفر در سال 1315 به‌خاطر ناامنی کار در ارتفاع، سقوط کرده و جان باخته‌اند.
اولین مصاحبه با یکی از رؤسای کارخانجات قند خراسان انجام شد. هر چند این مصاحبه به علت کهولت مصاحبه شونده و بی‌میلی ایشان به مصاحبه کوتاه‌ بود(1)  ولی مواردی مورد اشاره وی قرار گرفت که در جریان این طرح تاریخ شفاهی تعیین کننده بودند.
مستندسازی جریان کار کارخانه قند آبکوه از ابتدا تا زمانی که قند یا شکر تولید می شود در دو جلسه(2)  انجام شد. در این مستندسازی از تجربیات یکی از مهندسان کارخانه استفاده شد. کارشناس مورد نظر با نشان دادن دستگاه‌های مختلف عملکرد آنها را توضیح می‌داد. در حین انجام کار برخی از کارگران نیز از شرایط سخت کار مطالبی بیان می کردند. تلاش شد فیلمبرداری و مستندسازی قسمت‌های مختلف، به ویژه بخش‌های قدیمی، همسو با اهداف این طرح تاریخ شفاهی صورت گیرد.
بخشی از مصاحبه‏های طرح تاریخ شفاهی صنعت قند مصاحبه با اولین کارگران کارخانه قند آبکوه را تشکیل می دهند(3) . ارتباط با این گروه و پیدا کردن آنها کار سختی بود ولی با پیگیری‏های که انجام شد تعدادی از آنها شناسایی شدند و در چند جلسه خاطرات آنان ثبت شد. این گروه به علت کهولت سن و یا بیماری بسیاری از خاطرات از یاد برده بودند. در مصاحبه با اولین گروه استخدام شده در کارخانه تلاش شد تا به اوضاع اقتصادی کارگران در زمان‏های مختلف پرداخته شود و از نگاه آنان مسائلی چون شهریور 1320 در مشهد و حضور نیروهای روس، ارتباط آنها با کارخانه، تشکیلات کارگری و وضعیت حزب توده در این کارخانه پرداخته شود. اولین کارگران کارخانه قند آبکوه از مشکلات کار و شمار زیاد کارگران در ابتدای تاسیس مطالبی بیان کردند. مهمترین خاطرات این کارگران، که هم زمان با انقلاب اسلامی بازنشسته شده اند، نحوه برخورد متصدیان قبل ازانقلاب با کارگران و موضوع حداقل درآمد آنها بود.
گروه دیگری که با آنها مصاحبه شد، مدیران کارخانه قند آبکوه بعد از پیروزی انقلاب اسلامی بودند. در مصاحبه با دو تن از مدیران کارخانه به جایگاه صنعت قند و تحولات آن از بدو تاسیس تا زمان حال پرداخته شد. نگاه مدیران به صنعت قند تخصصی و همراه با تحلیل‌های ارزنده‌ای درباره تاریخ صنعت قند است. موضوعاتی چون توسعه کارخانه بعد از پیروزی انقلاب، استفاده از نیروهای تحصیل کرده و تحلیل‌های متفاوت دربارۀ تعطیلی کارخانه از مواردی بودند که مدیران گذشته عنوان کردند. 
کارشناسان و متصدیان بخش‌ها نیز با بیان تجربیات خود از عوامل موثر درکیفیت قند و اقدامات خود سخن گفتند.
از 1348تا 50 با اخراج ایرانیان از عراق، تعدادی از آنها با اقدام دولت وقت، در کارخانه قند آبکوه استخدام شدند. از نکات جالب توجه در خاطرات این گروه،(4)  شرایط ایرانیان مقیم عراق بود. مشکلات بازگشت، اسکان و کاریابی از موضوعات خاص این مصاحبه‌ها بود. توجه به نقش مهاجران ونحوه استخدام و بکارگیری آنها در بخش صنعت تا حدی پژوهشگران را با شرایط ایرانیان رانده شده ازعراق و شرایط کارآنها آشنا می سازد.
نقش کارکنان کارخانه قند آبکوه در جریان مبارزات انقلاب اسلامی و حضور در تجمعات و راهپیمایی ها بخشی از مداخل مصاحبه با عوامل صنعت قند بود. ضمن این خاطرات به اتفاقات سال 57 در شهر مشهد و شهادت یکی از کارگران کارخانه در حادثه 23آذر بیمارستان امام رضا (ع) اشاره شد.
راه انداختن انجمن اسلامی و پایگاه بسیج کارخانه از جمله اقدامات کارکنان این کارخانه پس از انقلاب است.(5)
کارخانه قند آبکوه نیز در زمره کارخانجاتی بود که با اعزام نیرو به جبهه نقشی فعال داشت. شماری  از کارکنان کارخانه در جریان جنگ تحمیلی شهید یا مجروح شده‌اند.(6) 
پس از جنگ و هنگامی که آستان قدس رضوی بازسازی هویزه را بر عهده گرفت؛ کارخانه قند آبکوه همدوش با دیگر نیروهای آستان قدس رضوی در امر بازسازی هویزه نقش فعال داشت.
شورای اسلامی کار و نقش شوراها در برقراری ارتباط بین کارگر و کارفرما از دیگر مداخل مصاحبه‌ها بود. تلاش شد با رؤسای شوراهای کارگری مصاحبه شود و دیدگاه‌ آنها راجع به صنعت قند و مشکلات کارگران در کارخانجات قند ثبت شود(7) .

در یک جمع بندی، مداخل تاریخ شفاهی صنعت قند خراسان را می‌توان در فهرست زیرجای داد:
1- تاریخ و نحوه ورود صنعت قند به خراسان
2- کارخانجات قند خراسان و جایگاه آنها در صنعت قند
3- مراحل توسعه کارخانه قند آبکوه از بدو تاسیس تا کنون
4- رؤسای کارخانه و اقدامات هر یک در کارخانه قند آبکوه
5- نقش کارخانه قند آبکوه در حوادث تاریخی انقلاب اسلامی و بعد از آن
6- دو بار آتش سوزی در کارخانه قند آبکوه و مسائل ایمنی
7- نحوه ورود کشت چغندر قند در خراسان ،مکانیزه شدن کشاورزی و مشکلات کشاورزان
8- معرفی بخش‌های مختلف کارخانه
9- کارخانه قند آبکوه و مسائل زیست محیطی
10- تعطیلی صنعت قند و مسائل مبتلا به آن
11- معرفی دکتر شیخ و اقدامات وی در کارخانه
12- مشکلات ضمنی کارگران کارخانجات قند قبل و بعد از انقلاب اسلامی
13- دلایل رکود صنعت قند در دهه گذشته
14- توسعه صنعت قند و مشکلات فراروی آن

برخی از موانع و مشکلات تاریخ شفاهی صنعت قند
- با توجه به قدمت کارخانه پیدا کردن مصاحبه شوندگان و برقراری ارتباط  با آنها کار آسانی نبود چون برخی از مصاحبه شوندگان حدود 30 سال پیش بازنشسته شده و سالها از صنعت قند قاصله داشته‌اند.
- برخی افراد مناسب برای مصاحبه به خاطر بیماری علی‌رغم داشتن اطلاعات خوب، از فهرست مصاحبه شوندگان خارج شدند.

تعطیلی کارخانه در واپسین روزهای انجام طرح تاریخ شفاهی صنعت قند موجب شد دلایل تعطیلی کارخانه یا انتقال آن از دید مدیران سابق کارخانه ثبت شود. دراین مصاحبه‌ها دلایل زیر مورد اشاره قرار گرفت:
1- خشکسالی
2- عدم استقبال کشاورزان از کشت چغندر و جایگزین شدن دیگر کشتهای سود ده
3- واردات شکر
4- قرار گرفتن کارخانه در داخل شهر و مشکلات حاصل از آن

ازمطالب بیان شده می‌توان نتیجه گرفت اگرچه کارخانجات قند در آغاز در حاشیه شهرها استقرار یافتند ولی به مرور زمان و گسترش شهرها سبب شد این کارخانجات در بافت شهرها قرار گیرند. کارخانجاتی که روزی موجب توسعه و بخشی از هویت اقتصادی شهرها بودند؛ در حال حاضر موجب مشکلات ترافیکی و آلودگی‌های زیست محیطی، که این موجب می‌شود این کارخانه‌ها در سراشیبی تعطیلی قرار گرفته و در آینده فقط یادی از آنها در حافظه شهروندان باقی بماند.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
پی نوشت ها
 ۱ -مصاحبه با مهندس الهی ،ایشان 50 سال سابقه خدمات مدیریتی در صنعت قند خراسان داشتند.
 ۲ - در مستند سازی کارخانه قند آبکوه از اطلاعات مهندس کهندل درتاریخ25/7/1389و 28/9/1389 استفاده شده است.
 ۳ - مصاحبه با حسین طافهی9/9/1389 همچنین.حسین علیزاده29/8/1389
 ۴ - مصاحبه با حسینعلی ایزدی5/12/1389.همچنین محمد رضا افروخته18/12/1389
 ۵ - مصاحبه باغلامعلی فخرنیا 16/11/1389
 ۶ - مصاحبه با رمضانعلی هوشنگی مسئول بسیج کارخانه 6/11/1389
 ۷ - مصاحبه با حسین رحیمی9/12/1389

غلامرضا آذری خاکستر
پژوهشگر تاریخ شفاهی



نام پست الكترونيك نظر شما کد امنیتی