جنگ تحمیلی ظرفیتهای بزرگی را در حوزههای مختلفی سیاسی، نظامی، فرهنگی ایجاد نمود که نهادهای مختلف به تناسب نیاز و ضرورتها از آن استفاده نمودهاند. بدون شک ابعاد فرهنگی جنگ مسألهای است که نمیتوان به راحتی از کنار آن گذشت و جنبههای انسانی از حیث تجربیات، نیازها و خواستهای یک جامعه در یک دوره تاریخی در زمره گنجینههای ارزشمندی برای حال و آیندگان است که جمعآوری، مستندسازی و آرشیوسازی و اطلاعرسانی آن در زمره امور واجبی است که تلاش همه جانبههای را طلب نموده و انجام آن از سوی یک نهاد، وظیفه نسبت به آن را از دوش دیگران ساقط نمینماید. خاطرات آزادگان از محورهای انسانی مهم تاریخ جنگ است که مراکز زیادی به طور پراکنده درگیر آن بوده و به تناسب زیرساختها، سیاستها و نیازهای اطلاعاتی نسبت به ضبط آن در یک دهه گذشته اقدام نمودهاند. فراتر از این که مطالب جمعآوری شده خاطره است یا تاریخ شفاهی بررسی کارهای انجام شده نشان می دهد که نهادها و مؤسسات مختلفی به آن توجه کردهاند.
- خاطرات خودنوشت آزادگان: که توسط آزادگان علاقمند در گذشته نگارش توسط مراکز دولتی و یا انتشارات خصوصی منتشر شده است. در سالهای اخیر توجه به فضای مجازی باعث شده تا وبلاگ و وب سایتهایی توسط علاقمندان به صورت موضوعی و یا کلی در زمینه ثبت و انتشار خاطرات آزادگان شکل بگیرد.
- خاطرات جمعآوری شده توسط بنیاد شهید: با توجه به این که امور آزادگان زیر نظر بنیاد شهید انجام می شود با برخی از آزادگان مصاحبههایی انجام شده و برنامههایی برای گسترش آن در آینده طرح شده است.
- مصاحبههای انجام شده توسط مراکز دست اندرکار اسناد جنگ مانند مرکز اسناد دفاع مقدس، مرکز اسناد جنگ سپاه، مرکز اسناد ارتش
- خاطرات جمعآوری شده توسط کنگرهها در استانها و شهرستانها که به طور گسترده خاطرات آزادگان را جمعآوری نمودهاند.
- خاطرات جمع شده توسط ارگانهای نظامی مانند لشگرها و تیپها
- مصاحبههای جمعآوری شده توسط بنیاد حفظ آثار در برخی مراکز استانها
- مصاحبههای صورت گرفته توسط برخی نهادهای علاقمند مانند حوزه هنری
تاملی بر کارکردهای دستاندرکاران ذکر شده نشان میدهد که بیشتر این فعالیتها به قصد استفاده موردی، انتشار، وظایف سازمانی و یا از روی علاقمندی بوده است و کمتر برنامه مدونی برای مصاحبه، مستندسازی و اطلاعرسانی بلند مدت وجود دارد. نتیجه آن که نمیتوان آماری از تعداد مصاحبههای انجام شده در زمینه آزادگان در کشور و موضوعات مطرح شده ارائه داد و چنانچه محققی بخواهد از این منابع در راستای ارزش افزوده و تحلیل از جنبههای مختلف با توجه به نیازروز جامعه استفاده نماید محملی برای دسترسی به آن پیدا نخواهدکرد. از آن مهمتر، مسأله اسرا و حواشی مربوط به آنها از موضوعات جهانی است و پرداختن به آنها می تواند ابعاد بینالمللی داشته باشد در حالی که کار قابل توجهی در این زمینه نیز انجام نشده است. وجود 40 هزار آزاده پتانسیل بالقوهای را برای انجام طرح جامع تاریخ شفاهی آزادگان به وجود آورده است. بعد از گذشت ببیش از دو دهه از آزادی آزادگان نداشتن آمار دقیق از مصاحبههای انجام شده، نبود هماهنگی بین مراکز درگیر در این موضوع و کمی در دسترس بودن مصاحبهها، مسألهای است که به طور جدی باید مورد توجه قرار گیرد و با توجه به ابعاد جهانی علاوه بر استفادههای داخلی نیمنگاهی نیز به ماهیت بینالمللی اطلاعات بدست آمده بشود. تشکیل مرکز جامع برای نظارت و هماهنگی بر کارکردهای مشابه در این زمینه و ایجاد آرشیو مرکزی به نحوی که پوشش دهنده کلیه فعالیتهای صورت گرفته در کشور باشد میتواند تحول بزرگی در زمینه تاریخ شفاهی آزادگان ایجاد نماید.
دکتر ابوالفضل حسنآبادی
مرکز اسناد آستان قدس رضوی
