هفته نامه تاريخ شفاهي
 



 
          شماره 156    |    3 ارديبهشت 1393

   


 



خاطره نگاری انقلاب

صفحه نخست شماره 156

در میان ایرانیان خاطره نویسی رجال سیاسی، سفرنامه‌های اماکن زیارتی، خاطرات و سفرنامه‌ها سرگذشت نامه‌ها سابقه‌ای تاریخی دارد. خاطره‌نویسی نیز از سبک‌های جدید تاریخ نگاری دوره معاصر است که از عهد ناصرالدین شاه قاجار با خاطره نویسی خود او از سفرهایش و بعضی از شاهزادگان و بزرگان مرسوم شد، با این همه جز سفرنامه‌های شاهانه و چند سفرنامه دیگر، کتابی که واقعاً خاطرات باشد به چاپ نرسید. از پایان سلسله قاجار و با آغاز سلطنت پهلوی، سفرنامه‏نویسی و بازار نقل خاطرات فرنگی رونقی بسیار یافت، به ویژه که هم زمان با این تحولات در ایران، جغرافیای سیاسی جهان و به ویژه منطقه، دستخوش دگرگونی‏های بنیادین شده بود.

  در چند دهه اخیر ایرانیان تمایل شدیدی به انباشت تجربه نشان داده‏اند. به این دلیل كه این تجربیات در دهه‏های گذشته علیرغم شرایط‏ مختلف كشور هرگز به نحو شایسته مورد توجه قرار نگرفت. یكی از افسوس‏های رایج زمانه هم این است كه ما ایرانیان ‏در‏ دهه‏های اخیر نیازمند این نوع تجربیات بوده‌ایم كه مسیر و سكان كشور را به جاده هموار هدایت كنیم. از سوی دیگر توجهی كه در سال‏های اخیر جهانیان به رویدادهای اخیر ایران نشان داده‏اند و تمایل به ثبت جزئیات وقایع ایران گویای این واقعه است كه جامعه امروز ایران به شدت مورد توجه محافل جهانی قرار گرفته است. نگارش خاطرات سیاستمداران و رجل معاصر ایران یکی از ضروریات دوره معاصر است. این سهم ناچیز را خاطرات شخصیت‏های متنفذ می‏توانند به نحو شایسته به عهده گیرند.

یادداشت‏برداری از فعالیت‏های روزانه و خاطره‏نگاری به جهانگردان، سیاستمداران و دیپلمات‏ها محدود نمی‏شود و استفاده از یادداشت‏ها و خاطرات نیز تنها برای شناخت و تحلیل عوامل وقوع رویدادهای تاریخی مورد علاقه مورخان نیست. در سال‏های اخیر یادداشت‏برداری از موضوع‏های مختلف زندگی در پژوهش‏های اجتماعی، به ویژه جامعه شناسی، اهمیتی بسیار یافته است. پژوهشگران اجتماعی افزون بر روش‏های معمول جمع‏آوری اطلاعات همچون: مشاهده، انجام مصاحبه، ارسال پرسش‏نامه و تحلیل محتوای متون، به مطالعه و بررسی یاداشت‏های افراد عادی در زمینه‏های مختلف زندگی به عنوان یک سند معتبر پژوهشی رو آورده‏اند. رویکرد نوین نگارش خاطره‏ها و ثبت یادداشت‏ها بیشتر بررسی ترتیب رخدادهای جاری و گمانه‏زنی حوادث آتی را مد نظر دارد تا چگونگی رویدادهای گذشته. درک این رویکرد سبب شده است سیاستمداران برای هدایت جریان‏ها به سوی اهداف مورد نظرشان، برخی از خاطره‏ها را بسیار زودتر از زمان مورد نظر انتشار دهند و یا در مواقعی یادداشت‏های خود را بر اساس زمان مورد نظر برای چاپ در سال‏های آتی طبقه بندی نمایند.

برای پرداختن به موضوعات جذاب، باید آنها را یافت. این نویسندگان هستند که باید پیوسته به دنبال جذابیت‏ها‏ باشند نه آنها به دنبال ما باشند! بسیاری از جذابیت‏ها‏ را نه فقط در تاریخ گذشته باید جستجو کرد بلکه آن چه ما هم اکنون در آن بسر می‏بریم سراسر جذابیت است! در کالبد شکافی شخصیت‏ها‏ی تاریخی، ناشرین وابسته به نهادها و سازمان‌های دولتی و نیمه دولتی ملاحظات خاص به خود را دارند. در تاریخ یکصد ساله ایران شخصیت‏ها‏ی بسیاری بوده‏اند که در کنار اشتباهات خود، خدماتی نیز به این مرز و بوم داشته‏اند، اما در منابع و کتاب‏های منتشره پس از انقلاب دچار «افراط و تفریط» بوده‏ایم. نویسندگان می‏باید بدون توجه به حساسیت‏ها‏ی داخلی و با نوشتن حقایق تاریخی قضاوت را برعهده خوانندگان بگذارند. قطعاً چنین کتاب‌هایی نمی‌باید جانبداری از چنین شخصیت‏ها‏یی تلقی گردد. تاریخ آتی ما، این دوره تاریخی را نیز به نقد خواهد کشید. دوباره کاری و تکراری بودن بعضی از نوشته‏ها‏ و یا «رونویسی مجدد» نیز از بیماری‏ها‏ی روزگار ما است که برای مقابله با آن باید راهکاری اندیشه شود.

باید با ارائه کتاب‌های خاطرات پیرامون موضوعات تاریخ معاصر نظرها و داشته‌های تحریر و تقریر شده را به اطلاع مخاطبین ‌رساند تا با درنظرداشت آن‌ها راه‌های نویی را برای نیل به واقعیت‌های تاریخی بپیمایند. حتی اگر مطلب غیر مستند اما ثبت‌شده‌ای به آگاهی می‌رسد از باب رد یا تأیید آنها نیست، بلکه نوعی دعوت ضمنی از ذهن‌های نقاد برای تحقیق در آن موضوع است. در شرایطی که برای پرداختن به یک مناسبت تاریخی نویسنده می‌بایستی ملاحظات خاصی را مد نظر قرار دهد، کتاب‌های خاطرات در زمانه ایدئولوژی زده ما باید تلاش نماید زوایای پنهان و تاریک یک رویداد تاریخی را روشن سازد و بعضاً به موضوعاتی بپردازد که کمتر مورد توجه قرار گرفته است.

از دیگر نکات مهم در عرصه خاطره‌نگاری انقلاب مراکز متعددی اسنادی است که هریک جداگانه مشغول به خاطره نگاری هستند. مهم افزایش تعداد این مراکز آنها نیست، مهم نگاه‌های یک سویه هریک از مراکز و عدم دسترسی محققان و دانش پژوهان به آرشیو این مراکز و مشکلات عدیده در این مسیر است که هدف این گزارش پرداختن به آن نیست.

در حالی که پاره‏ای از ناشرین بعضاً به موضوعات چالش برانگیز تاریخی نزدیک می‌شوند، گروهی از ناشرین از پرداختن به آن خودداری می‌کنند. در روزگاری که صدها سایت و وبلاگ داخلی هریک از «تاریخ» می‌نویسند و بعضاً مغرضانه، نادرست و یک سویه وقایع تاریخی را مطرح می‌کنند، ناشرین می‌توانند در حد توان و بضاعت نویسندگان خود در مقابل چنین تحریف‌هایی، طرحی نو دراندازند. پرداختن به تحریف‌های تاریخی و یا دگراندیشی دیگران نسبت به حوادث و رویدادهای داخلی باید بخشی از اقدامات ناشرین باشد. هرچند بخش اندکی از کتاب‌های انتشار یافته توانسته است گام مثبتی در ثبت خاطرات انقلاب بردارد اما به دلیل همان نگاه‌های یک سویه و فراگیر نبودن همه خاطرات، به سر منزل مقصود نرسیده است.

محمود فاضلی



 
  
نام

پست الكترونيك
نظر شما
کد امنیتی

 

 

       تمام حقوق اين نشريه متعلق به سايت تاريخ شفاهي ايران [oral-history.ir] است.