امروزه گستره موضوعات تاریخ شفاهی موجب شده تا ابعاد جدیدی از این شیوه حتی در فرهنگ ارزش‌ها ورود پیدا کند. ارزشهای معنوی جنگ از قبیل ایثار و شهادت و مفاهیم منتج از دفاع مقدس به عنوان بارزترین خصیصه هشت سال جنگ تحمیلی محسوب میشوند که موجب غنای ادبیات دفاع مقدس میشوند. قطعاً می‌توان از روش تاریخ شفاهی به عنوان علمی چند وجهی یاد کرد به طوری که می‌توان قابلیت و کارکرد آن را در مسائل جامعهشناسی و روانشناسی و... نیز جستجو نمود.
اهمیت تاریخ شفاهی شهادت و کارکردهای آن می‌تواند در ارائه شخصیت واقعی شهدا کمک شایانی نماید زیرا تاریخ شفاهی نه تنها درباره این‌که مردم چه کردند سخن دارد، بلکه درباره این‌که آنها چه می‌خواستند بکنند، نیز به ما خبر می‌دهد. بنابراین پژوهشگر حیطه تاریخ شفاهی با مدارک ضبط شده‌ای که دراختیار دارد، حالات و طرز بیان مصاحبهشونده را نیز که از لحاظ روانشناسی مهم است درک می‌کند. و از طریق ثبت گزارشات تاریخی به همراه زیرو بم صدا و ظرایف کلامی عواطف و احساسات اشخاص تجربیات آنان با گزارش‌های تاریخی تلفیق می‌کند. بر این اساس محتوا تولید شده از فرآیند تاریخ شفاهی در بردارنده برداشت‌های ذهنی فرد از یک حادثه است که می‌تواند در یک مصاحبه فعال نمود پیدا کند.
انجام مصاحبه‌های فعال درباره نقش ایثارگران، شهدای جنگ تحمیلی و انقلاب اسلامی کمک می‌کند تا به دور از هرگونه تعصب و در یک بستر علمی منابع و تولیداتی در زمینه موضوع مورد بحث ایجاد شوند. از طریق مصاحبه‌های تاریخ شفاهی، به صورت مجزا به موضوع ایثار و شهادت پرداخته شود و دیدگاه رزمندگانی که در جبهه و جنگ حضور داشته‌اند ثبت شود. همچنین با طراحی طرح‌های تاریخ شفاهی مرتبط با ایثار و شهادت می‌توان آن را برجسته و موضوعات متنوعی را مطرح نمود.
قلمرو پژوهش درباره ایثار و شهادت گسترده و دارای مداخل متنوعی در ابعاد سیاسی- اجتماعی و فرهنگی است. محقق تاریخ شفاهی می‌تواند از طریق دسترسی به اسناد و مصاحبه با همرزمان و سایر افرادی که آگاهی کافی درباره موضوع دارند به ابعاد شخصیتی شهدا بپردازد. وجه تمایز تاریخ شفاهی نسبت به خاطرهگویی و خاطرهنویسی زمانی آشکار می‌گردد و آن تشخیص به موقع مصاحبهگر و به چالش کشیدن راوی است به نحوی که راوی و مصاحبهشونده درخواهد یافت که وقایع و رویدادها را آن گونه که رخ داده، بیان نماید، نه آن گونه که تمایل دارد. بنابراین در مصاحبه تاریخ شفاهی به خاطر دامنه اطلاعات مصاحبهکننده متن تولیدشده به وسیاه مصاحبه، بخشی از تاریخ خواهد بود و مهمترین سئوالی که در این زمینه مطرح است آن است که تاریخ شفاهی چگونه می‌تواند مفاهیم ارزشی را ثبت و به دور از هرگونه تعصب خاصی برای نسلهای آینده منتقل نماید؟
پرهیز از غلو و افراط، بازگویی شخصیت واقعی از طریق دیده‌های راویان از شهادت، اطلاعات خانواده شهید، دوستان و همکلاسیها و ... می‌تواند سرفصل‌هایی برای تدوین طرح‌های تاریخ شفاهی باشد.
مهمترین موضوعات ایثار و شهادت را می‌توان در موارد ذیل دسته بندی نمود.
1- بعد شخصیتی شهدا، ارائه تصویری واقعی از شخصیت شهدای هشت سال جنگ تحمیلی بر مبنای اسناد و مصاحبه
- محل تولد، تحصیلات، مدارس، دانشگاه،
- اندیشه و افکار شهدا
- حضور در جبههها (نحوه اعزام، مناطق اعزام شده، حضور در عملیاتها، اخلاق و منش، روحیه، همسنگران)
- سیاست و تدبیر فرماندهان شهید
- وصیتنامهها، میراث معنوی شهدا، نحوه شهادت از زبان همرزمان، مراسم تشیع، انعکاس مراسم شهادت در مطبوعات و...
- قبور شهدا و تغییر و تحولات
2- خانواده شهدا و دغدغهها از زمان شهادت تا کنون
- نحوه اطلاع از شهادت
- شهدای گمنام و دغدغههای والدین
- مراسمها، چگونگی برگزاری آنها و نقش عموم مردم در این موضوع
- مشکلات خانواده شهدا
- آرزوها و آرمانها
3- جامعه و شهید و شهادت
- تاریخ شفاهی مراکز و سازمانهای مرتبط با ایثار و شهادت
- فرزندان شهدا و جامعه
- جایگاه شهدا در پیوند نسل آینده با انقلاب
- آسیب شناسی موضوع شهید و شهادت
مهمترین کارکردهای طرح تاریخ شفاهی ایثار و شهادت را می‌توان در انتشار کتابها، مجلات، مستندات صدا و سیما و ... خلاصه نمود.
غلامرضا آذری خاکستر
