سومین هفته سخنرانیهای نشرتاریخ ایران که از 30 دی ماه 1392 آغاز شده است، روز چهارشنبه 23 دی در دفتر این نشر برگزار شد. سخنران اول دکتر صادق زیباکلام استاد علوم سیاسی دانشگاه تهران بود که با عنوان «عقبماندگی رشته تاریخ در ایران» به سخنرانی پرداخت. زیباکلام در ابتدای صحبت، به مسئله عقبماندگی علمی ایران نسبت به کشورهای پیشرفته پرداخت و سپس علل عقبماندگی رشته تاریخ در ایران را در سه مورد دسته بندی کرد.
او عامل نخست را عقبماندگی علوم انسانی در ایران نسبت به کشورهای اروپایی برشمرد و گفت که نمیتوان این فاصله را محاسبه کرد. او دومین عامل را تأثیر اندیشههای مارکسیستی بر تاریخنگاری ایران دانست. به نظر وی: «بعد از سقوط رضاشاه مارکسیستهای ایرانی که اکثراً تحصیل کرده بودند تاریخ ایران را بر اساس نظرات مکتب مارکسیسم تحلیل و تألیف کردند. اگرچه بعد از کودتای 28 مرداد 1332 حزب توده، نماینده مارکسیستها به ظاهر قلع و قمع شد، اما افکار چپ به تاریخنگاری جریانات دیگر انتقال یافت و در دهه 1340 و 1350 از طریق چریکهای فدایی خلق و مجاهدین خلق این تفکر ادامه یافت.» به نظر او این نگاه مارکسیستی به تاریخ، به خصوص به تاریخ معاصر ایران بعد از انقلاب هم ادامه داشت.
زیباکلام سومین عامل را «وجود نگاه توهم توطئه یا دایی جان ناپلئونی به تاریخ ایران» دانست. او اشاره کرد: «البته این نگاه در مارکسیستها وجود داشت، اما دیدگاه توطئهنگر مختص یک جریان فکری نیست و تقریباً در اکثر نحلههای فکری میتوان آن را مشاهده کرد. محصولی هم که این نگاه تولید میکند، تاریخ زشت وزیبا، خوب و بد، مطلق و توهمآمیز است. «در این دیدگاه دنیا به دو دسته 1- نظام سلطه و 2- ملل تحت ستم تقسیم میشود.» وی سپس در ادامه مثالهایی از این نگاه به تاریخ معاصر ایران برای حاضرین بیان کرد: «از دیدگاه توهم توطئه، مشروطه یک حرکت درست بود که به پیروزی رسید، اما فراماسونرها و وابستگان به انگلیس آن را منحرف کردند. شیخ فضلالله نوری این انحراف را هشدار داد اما او را اعدام کردند.
کودتای سوم اسفند 1299 هم کاملا طرح و برنامه انگلیسیها بود که رضاخان را به قدرت رساند. رضاشاه هم در دوره پادشاهی خود اقداماتی انجام داد که تماماً در راستای سیاست انگلیس بود تا منافع ایران. در حوادث بعدی مانند نهضت ملی شدن نفت و انقلاب اسلامی نیز این دیدگاه به دست داشتن مستقیم نیروهای خارجی در این وقایع معتقد است. او ادامه داد: «اگر این سه دلیل را کنار هم قرار دهیم تعجبی ندارد که چرا رشته تاریخ در ایران عقب مانده است.»
زیباکلام در پایان سخنرانی به این نکته اشاره کرد که سیاست جذب دانشجو در ایران هم از جمله نکات تأثیرگذار در این عقبماندگی است. مثلاً در هنگام تحصیل در انگلستان شاهد بودم متقاضیان شرکت در رشته تاریخ باید نمرههای بالایی داشته باشند و بر عکس در ایران دانشآموزان قوی به سمت رشتههای فنی و مهندسی و دانشگاه صنعتی شریف هدایت میشوند.»
دومین سخنران جلسه، مسعود عرفانیان، پژوهشگر تاریخ بود که سخنرانی خود را با عنوان «از حقایقنگاری تا وارونهنگاری؛ بررسی تاریخنگاری ناسیونالیستی جمهوری آذربایجان» ارایه داد. در آغاز عرفانیان به طرح این موضوع پرداخت: «پس از استقلال جمهوری آذربایجان در 1991، یکی از عرصههایی که ذهنیت مقامات این کشور را مشغول داشت عرصه تاریخنگاری بود که بر اساس نظریه پانترکیسم تدوین شد و تمام عناصر غیرترک در این سرزمین نادیده گرفته شدند.»
او تاریخنگاری این سرزمین پس از جدایی از ایران را به چهار دوره زمانی تقسیم کرد: «دوره اول از 1828 تا 1917؛ دوره دوم از 1917 تا 1920؛ دوره سوم از 1920 تا 1991 و دوره چهارم از 1991 تا امروز. وی سپس مشخصات تاریخنگاری هر دوره را به اختصار برای حاضرین بیان کرد: «در دوره اول که این سرزمین با قرارداد ترکمنچای از ایران جدا شد هنوز هیچ کشوری به نام آذربایجان وجود نداشت و هیچ نوع تمایلات شوونیستی در این دوره دیده نمیشود.
در دوره دوم که پس از سقوط تزارها مشخص میشود، با فعالیت گسترده گروه مساوات، تفکرات ناسیونالیستی از طریق سخنرانی و انتشار نشریات بین مردم پخش شد. در این دوره بود که در حرکتی عجیب نام «آذربایجان» بر این سرزمین نهاده شد و این امر اعتراض تعدادی از افراد سرشناس داخل ایران مثل شیخ محمد خیابانی را در پی داشت.
عرفانیان ادامه داد: «در دوره سوم به عمد نام جعلی آذربایجان بر سرزمین تاریخی اران ماند و در این دوره ایران ستیزی بسیار گستردهای در این منطقه اتفاق افتاد که حذف زبان فارسی و آثار آن از این نمونه است. البته افرادی مانند «اقرار علییف» (با تألیف پادشاهی ماد و تاریخ آتورپاتکان) حقایق تاریخی را بر اساس روش آکادمیک دنبال کردند که این امر منجر به خانهنشینی علییف پس از سقوط شوروی شد.»
عرفانیان گفت: «در دوره چهارم که پس از فروپاشی شوروی است، حجم آثار تاریخی بسیار افزایش یافت و نوشتههای بیپایه و وارونه بسیاری منتشر شد. این افکار در کتابهای درسی نفوذ پیدا کرد تا ذهن نسل جدید را با اندیشههای خود در آمیخته کنند.» او سپس نمونههایی از این جعلیات تاریخی را برای حضار بیان کرد.
در پایان، جلسه پرسش و پاسخ بین حاضرین و سخنرانان برگزار شد.
تهیه و تدوین گزارش: محمدمهدی موسیخان
