غالب خيزش‌هاي انقلابي مردم ايران در مقاطع مختلف تاريخ بر ضد حاكمان ظالم، در سايه و با هدايت روحانيان آگاه از وضع موجود جامعه صورت گرفته و اوج اين اتحاد مردم و روحانيت، در جريان‌هايي مانند تحريم تنباكو، مشروطيت و انقلاب اسلامي ديده مي‌شود.
اين روحانيان مبارز، با متحمل شدن زندان و شكنجه، باز هم از هدف نهايي خود كه همان آزادي مردم و حفظ شريعت بوده، دست برنداشته و تا آخرين نفس مقاومت كرده‌اند.
لحظه لحظه فعاليت‌هاي سياسي اين قشر، در قالب اسناد تاريخي به ثبت رسيده و گهگاه به صورت كتاب منتشر شده‌اند و يا برآيند تحليل و بررسي اين مدارك، زندگي‌نامه اين روحانيون را شكل داده‌اند.
بر اساس آمار موجود، بيش از 3700 تن از روحانيان در طول مبارزات انقلاب اسلامي و دفاع‌مقدس به شهادت رسيده‌اند كه از اين ميان، حدود 113 نفر از سال 1334 تا اواسط شهريور سال 1359 و در خلال فعاليت‌هاي مبارزاتي بر ضد رژيم پهلوي به شهادت رسيده‌اند.
جمعي از اين روحانيون، قبل از پيروزي انقلاب دستگير، شكنجه، محاكمه و به شهادت رسيده‌اند و برخي نيز پس از استقرار جمهوري اسلامي، به دست منافقين ترور شده‌اند.
گام‌هاي اول در راه ثبت و معرفي شهداي انقلاب، در دهه 60 آغاز شده و مجموعه سه جلدي "شهادت‌نامه" شامل زندگي‌نامه‌ها، نامه‌ها و وصيت‌نامه‌هاي شهداي انقلاب اسلامي، در سال 1360 و به همت انتشارات سروش و بنياد شهيد و امور ايثارگران، به چاپ رسيده است. برخي از شهداي روحاني هم به صورت پراكنده، در اين مجموعه معرفي شده‌اند. يكي از جامع‌ترين كتاب‌هايي كه تاكنون درباره شهداي روحاني تدوين شده، مجموعه دو جلدي "شهداي روحانيت در يكصد سال اخير" نوشته علي رباني خلخالي است. جمع كثيري از روحانيون شهيد از كودتاي انگليس در سال 1299 تا مبارزات سيد جمال‌الدين اسدآبادي، مشروطه، آغاز مبارزه بر ضد رژيم پهلوي، انقلاب اسلامي و دفاع‌مقدس، در اين كتاب معرفي شده‌اند. انتشارات پيام اسلام، ناشر جلد اول و انتشارت مكتب‌الحسين(ع) ناشر جلد دوم "شهداي روحانيت در يكصد سال اخير" در سال‌هاي 1361 و 1362 هستند.
همچنين واحد يادبودهاي دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم، مجموعه 6 جلدي "شهداي روحانيت" را بين سال‌هاي 1362 تا 1369 تدوين و منتشر كرده است. جلد اول اين مجموعه، زندگي‌نامه و وصيت‌نامه 25 شهيد روحاني، از خرداد 1342 تا بهمن 1357 را دربرگرفته كه از جمله آن‌ها مي‌توان به "آيت‌الله حسين غفاري"، "آيت‌الله محمدرضا سعيدي"، "علي اوسطي" و "سيد علي اندرزگو" اشاره كرد. مجلد ششم "شهداي روحانيت" نيز با معرفي 82 تن از روحانيوني مانند "آيت‌الله مرتضي مطهري"، "حجتالاسلام محمدجواد باهنر"، "آيت‌الله عطاءالله اشرفي اصفهاني" و "آيت‌الله سيد محمد حسيني بهشتي" كه توسط منافقين و مزدوران غرب به شهادت رسيده‌اند، به پايان مي‌رسد كه با جمع بستن تعداد شهداي اين دو كتاب، آمار ياد شده درباره تعداد روحانيون شهيد تاييد مي‌شود.
كتاب‌هاي متعددي درباره جمع محدودي از روحانيون شهيد انقلاب مانند شهيدان آيت‌الله مفتح، آيت‌الله مطهري، نواب صفوي و آيت‌الله اشرفي اصفهاني، در حد زندگي‌نامه داستاني و اسناد منتشر شده است.
مركز بررسي اسناد تاريخي كه صرفا" مشغول گردآوري، تنظيم و انتشار اسناد ساواك درباره شخصيت‌هاي مبارز و مكان‌هاي حياتي در پيشرفت روند انقلاب است، مجموعه‌اي از مدارك مرتبط با تني چند از روحانيان مبارز و انقلابي مانند "آیتالله سید محمود طالقانی" را منتشر كرده و اسناد ساواك درباره شهيد "آيت‌الله فضل‌الله محلاتي" را در دست انتشار دارد.
در هر مجلد از اين كتاب‌ها حدود 400 تا 500 برگ سند جاي مي‌گيرند كه قطعا" مطالعه و بررسي اين اسناد به مثابه مواد خام براي تدوين كتاب پژوهشي و زندگي‌نامه، موثر خواهند بود و در روشن‌تر شدن زواياي شخصيت مبارزاتي شهيدان روحاني دوران انقلاب اسلامي تاثير خواهند داشت.
موسسه تنظيم و نشر آثار امام‌خميني(ره) نيز كتاب‌هايي درباره مبارزات روحانيون با رژيم پهلوي و همچنين خاطرات علماي همراه امام‌خميني(ره) در مقاطع مختلف انقلاب را به چاپ رسانده و در حال ادامه دادن اين روند است.
بنياد شهيد و امور ايثارگران كه جزء پيشگامان ترويج فرهنگ انقلاب اسلامي و دفاع‌مقدس است، در كتاب‌هايي پراكنده و به صورت استاني، روحانيان شهيد انقلاب اسلامي را در قالب زندگي‌نامه و مجموعه خاطره معرفي كرده است.
يكي ديگر از فعاليت‌هاي پژوهشي اين بنياد توسط نشر شاهد، چاپ فصلنامه "شاهد ياران" است. اين مجله كه به صورت شخصيت‌محور و درباره شخصيت‌هاي مبارز ايران و جهان اسلام تدوين مي‌شود، مجله‌اي مستند تاريخي و ويژه محققان و پژوهشگران است.
از سال 1384 تاكنون، 62 شماره از اين فصلنامه به چاپ رسيده كه 30 شماره از آن با محوريت شهداي روحاني انقلاب اسلامي و جهان اسلام، گردآوري و منتشر شده‌اند. شهيدان نواب صفوي، آيت‌الله مطهري و آيت‌الله بهشتي، از جمله موضوع‌هاي فصلنامه‌هاي "شاهد ياران" بوده‌اند.
مرکز آفرینش های ادبی حوزه هنری هم در سال‌هاي اخير تدوين مجموعه 20 جلدي "قهرمانان انقلاب" را با مسووليت احمد دهقان و به همت نويسندگان آغاز كرده و تاكنون، 17 مجلد از آن به چاپ رسانده است. اين زندگي‌نامه‌هاي داستاني، با هدف آشنايي نوجوانان با مبارزان و شهداي انقلاب، منتشر شده‌اند و در اين ميان، 8 عنوان كتاب درباره چهره‌هاي روحاني به چشم مي‌خورند كه از جمله آن‌ها مي‌توان به "تک درختی در کویر: روایتی داستانی از زندگی آیتالله سید محمود طالقانی" نوشته زهرا حیدری و "خوابی به رنگ فراموشی: روایتی داستانی از زندگی شهید محمد مفتح" اثر عزت‌الله الوندی اشاره كرد.
كتاب‌هاي "پاسیاد پسر خاک: زندگی و زمانه حجتالاسلام سید علی‌اکبر ابوترابی‌فرد" به قلم محمد قبادی و "بوسه بر دار: زندگي‌نامه داستاني شهيد آيت‌الله حسين غفاري" نوشته محمدجواد مرادي‌نيا هم دو اثري هستند كه توسط دفتر ادبيات انقلاب اسلامي حوزه‌هنري و انتشارات سوره مهر درباره دو روحاني انقلابي و مبارز منتشر شده‌اند.
مركز اسناد انقلاب اسلامي توجه پررنگ‌تري به موضوع شهداي روحاني انقلاب داشته و براي معرفي شهيد نواب‌صفوي، علاوه بر برپايي همايش "نواب صفوی و فداییان اسلام"، سه كتاب با عناوين "ج‍م‍ع‍ی‍ت ف‍داي‍ی‍ان اسلام و ن‍ق‍ش آن در ت‍ح‍ولات س‍ی‍اس‍ی - اج‍ت‍م‍اع‍ی ایران" نوشته داوود ام‍ی‍ن‍ی، "جوان‌ترین رهبر(زندگی داستانی شهید نواب‌صفوی)" تاليف نادره عزیزی‌نیک و "نواب: اس‍طوره مهر" اثر پ‍روی‍ن ق‍ائ‍م‍ی را به چاپ رسانده است.
این مرکز همچنين آثاري در زمينه اسناد، تاريخ‌شفاهي، زندگي‌نامه داستاني و مبارزات و پژوهش درباره برخي از شهداي روحاني انقلاب مانند شهيدان "سيد يونس رودباري"، "آيت‌الله فضل‌الله محلاتي"، "آيت‌الله حسين غفاري" و "محمد منتظري" و مرحوم "آيت‌الله محمود طالقاني" را تدوين و چاپ كرده است. از آن‌جايي كه حضور روحانيت در نهضت امام خميني(ره)، به مثابه ترجمان باور اسلامي است، كتاب‌هاي خاطرات، اسناد، مبارزات و زندگي‌نامه شهداي روحاني انقلاب، با هدف معرفي آن‌ها و گفتمان ايدئولوژيكي شان به جامعه، نوشته و چاپ مي‌شوند و در همين زمينه كتاب "آيت‌الله مصطفي خميني به روايت اسناد" نيز در دست انتشار است.
با تمامي اين اقدامات ادبي ـ پژوهشي، تاكنون مجموعه‌اي مستقل و به صورت اختصاصي، به همه شهداي روحاني انقلاب نپرداخته و همان‌گونه كه مشاهده مي‌شود، جمع مشخصي از آنان مدنظر نويسندگان و محققان قرار دارند. اما اين اميد همچنان پابرجاست كه شهداي روحاني گمنام هم از پنجره كتاب، به مخاطبان تاريخ انقلاب معرفي شوند.
مريم اسدی جعفری
منبع: کتاب هفته شماره 263 شنبه 4دی 1389 صفحه 5
