ايران پس از اسلام
در دوران پس از اسلام ايران به عنوان يك كشور از ميان رفت، و به جای آن، شماری از حكومت‌های قومی با پيشينه‌های ايرانی يا ترکی بر فلات ايران حکمرانی يافتند که حکمرانی همه آنها به اتكا بر هويتی فرهنگی بود که هريک می‌‌توانستند يادآور ميراث فرهنگی ـ مدنی ـ سياسي ايران عصر هخامنشی و ساسانی در دوران باستان باشد. هنگامی که بابر Babur نواده تيمور لنگ امپراتوری پهناور مغولی را در هند تأسيس كرد، چاره‌ای نيافت جز اينکه فارسی را زبان رسمی حکومت اعلام کند و فرهنگ و هنر ايرانی را در هند اعتلا دهد. در زمان مغول بزرگ، اكبر شاه هندوستان به مركز اصلی زبان و ادبيات فارسی و هنرهای ايرانی مبدل شد. به همين شکل، امپراتوری عثمانی که در پهنه گسترده‌ای از سرزمين‌ها در آسيای غربی و اروپای شرقی تشکيل شده بود، فارسي را به مدتی به عنوان زبان رسمی امپراتوری انتخاب کرد و در سراسر دوران اقتدار، عليرغم درگيری‌های نظامی با ايران، از تأثير گسترده انديشه، هنر و تمدن ايرانی برخوردار بود. به اين ترتيب، در دوران زندگی مجازی ايران است که زبان فارسی به زبان علمی و ادبی و هنری بخش بزرگی از آسيا و اروپا تبديل شد و به حق می‌توان به اين نتيجه رسيد که فارسی در دوران قرون وسطی ميلادی، نخستين «زبان بين المللی» بود تا آنکه امپراتوری هند بريتانيا زبان انگليسی را در هندوستان جانشين زبان فارسی نمود. اين تحولات شگرف فرهنگی تقويت کننده اين ايده اجتناب ناپذير است که ايران، در دوران زندگی خارج از بدن، يا بودن مجازی، اثرگذاری تمدنی ژرفی بر بخش بزرگی از جهان بشری داشت و به يک پديده فرهنگی ـ سياسی در اذهان ملل جهان شرق تبديل شد، و اين‌گونه است که ايران آن دوران می‌تواند به حق «امپراتوری انديشه» نام گيرد. روی آوردن ايرانيان به پذيرش اسلام شيعی را بايد نشانه‌ای اساسی از تمايل آنان به دوباره‌زايی، يا بازپيدايی هويت ملی فرهنگ‌گرای ايران دانست. مفهوم دادگری كه ريشه در ايران باستان داشت بار ديگر رواج يافت و «عدل» به يكي از پنج اصل اساسی اسلام شيعی مبدل شد. در سده‌های بعد، گسترش تشيع در ايران با ديگر اركان هويت ايراني تلفيق شده و در نهايت راه را برای دوباره‌زايی هويت سرزمينی و حکومت ايرانی در ايران هموار ساخت.

سمندر بار ديگر از خاکستر خود بر می‌خيزد
پرفسور ژان گاتمن، در اشاره به حضور نگارنده در ميان شركت‌كنندگان در بحث ميزگرد IPSA كه در ژانويه 1975 در انستيتيو مطالعات سياسی institut d’ etudes politiques دانشگاه پاريس در مورد روند تكامل مفهوم «سرزمين» برگزار شده بود، به حاضران يادآوري كرد كه ايران نمونه بارزی از فرضيه  آيکونوگرافی iconography اوست. گاتمن در تشريح اين گفته به اسطوره «سمندر» به عنوان نماد ايران استناد كرد كه در طول تاريخ هزاران ساله خود بارها از ميان رفته و از خاكستر خود دوباره زنده شد.
خيزش فضایی (جغرافيایی) دوباره ايران در شکل يك پادشاهی فدراتيو (نظام شاهنشاهی)، فدراتيو پهناور صفوی در دوران پس از اسلام كه با گونه نيرومندی از هويت فرهنگی و سرزمينی همراه بود، می‌بايستی تا اوايل قرن شانزدهم ميلادی به تأخير افتد، هنگامی که نابغه ای 13 ساله به نام اسماعيل صفوی پايه فرهنگی و هويتی و زمينه‌های حکومتی بازپيدايی ايران جغرافيايی را در غرب آسيا فراهم ساخت(10) . با اين حال، ابهام در ساختار نظام حکومتی فدراتيو جديد نشان می‌دهد كه ايران نوسازی شده از آيين پيشرفته باستانی خود در سازماندهی فضا و کشورسازی در محدوده سرزمين‌های مشخص و سامان‌دهی سياسی جدا افتاده بود. اين وضعيت در عمل، در مقام يک نارسايی مؤثر، هنگامی خودنمايی داشت که در عصر مدرنيته، به ويژه در برابر تهاجم فکری و عملی مفاهيم و برداشت‌هاي مدرن اروپايی چون «مليت» و «حکومت ملت پايه» اسير توجيه ناپذيری پيوندهای کهن سرزمينی در برابر مفاهيم جديد شد و اين‌گونه بود که مکانيزم فروپاشی سرزمينی ايران فدراليته به صورت غير قابل کنترل در آمد. تا دهه 1920، دست كم 14 كشور، از جمله حکومت ملت پايه کنونی ايران، از دل نظام فدراتيو صفويان سربرآوردند.

هويت ايران در دنيای مدرن
تا اواخر سده ی نوزدهم، ايران از جمله نخستين ملت‌ها در خاور جهان بود كه انقلاب بزرگی را در راستای استقبال از ايده‌های مدرن «دموکراسی خواهی» و «مشروطه طلبی» تجربه كرد. اگرچه انقلاب مشروطيت زمينه‌های انديشه سياسی به سوی دموکراسی را بنيان گذارد و زمينه تبديل ايران ممالک محروسه به يک حکومت ملت پايه nation state امروزين را فراهم ساخت، روند پذيرش دموكراسی به شيوه مفاهيم غربی در سراسر سده بيستم، در عمل، تجربه‌ای بوده است ناموفق. از سوی ديگر، انقلاب اسلامی که‌ در آغاز ايجاد حکومتی را هدف قرار دادد که می‌بايستی بر اساس موجوديت «امت» اسلامی ورای هويت سرزمينی و مرزهای جغرافيایی ايران شکل گيرد. اين شيوه خاص کشورسازی ـstate building  ريشه در انديشه «جهان‌شمولی اسلام universality of Islam» داشت كه با مفاهيم مربوط به حکومت ملت پايه nation state همانند «سرزمين» و «مرز» تفاوت دارد. در ادامه، جمهوری اسلامي ايران با موفقيت توانسته است خود را در شکل و ماهيت يک هويت سرزمينی در درون محدوده‌های يك حکومت ملت پايه توجيه کند.
به رغم تحولات مذكور در فوق، رشد و توسعه فرهنگ سياسی جامعه ايرانی روزگار ما در يکصد سال اخير بسيار محدود بوده است و اين جامعه، نتوانسته است انديشه مردم سالارانه امروزين را در بستر هويت سياسی مردمی دو ـ سه هزارساله خود تا آن اندازه رشد و توسعه دهد که درک مشترکی از مفهوم «دموکراسی» حاصل کند و در راستای تجديد بنای هويت سياسی مردم سالارانه خطوط روشنی از آينده سياسی خود را ترسيم نمايد. به گفته ديگر، جامعه سياسی ايران، عليرغم اين تجربيات و برخورداری از پيشينه و زمينه‌های استوار هويت سياسی باستانی و جلوه‌های چشمگير آن در عصر اسلامی و پس از انقلاب مشروطيت و انقلاب اسلامي، دچار مشکل است و این مشکل مستقيماً مربوط به عدم توسعه فرهنگ سياسی جامعه است. در غياب مکانيزم‌هاي تجربه‌شده است که برخوردهای سياسی در جامعه به جاي بهبود بخشيدن به فرهنگ سياسی، تنها تبديل به «تلاش برای کسب قدرت» می‌شود. 
هنوز جامعه سياسی ايران توجه نکرده است که حاکميت مطلق قانون، تحمل ديگران، رعايت نوبت و حق ديگران، و رعايت آزادی انديشه ديگران. علت عدم آشنائی با لازمه‌های فرهنگ سياسي توسعه‌يافته است و اين را بايد در ضعف شيوه پژوهش و تحقيقات علمی در علوم انساني، به ويژه در تاريخ و جغرافيانويسی معاصر جست‌وجو کرد. شناخت دقايق تاريخی در تثبيت هويت سياسی يک کشور اهميت فراوانی دارد و تاريخ نمی‌تواند محدود به همان‌هایی باشد که بازيگران سياسی هر دوره‌ای به سود خود ثبت و ضبط می‌کنند. امروز هويت و هويت گرايی بيشترين تأثير را در زندگي سياسي بشر دارد. از اين روی است که مطالعه هويت‌های مستقل ملی يکی از مهمترين مباحث دانشگاهی شمرده می‌شود و اين مطالعه عملی نيست مگر با شناخت درست تاريخ و رويدادهايی كه در هر جامعه‌اي شكل سياسي كنوني آن جامعه را به وجود آورده است. فصلنامه مطالعات تاريخی در توضيحی شايان توجه درباره اهميت پژوهش‌های تاريخی و اهميت دائمی بودن اين پژوهش‌ها برای يافتن حقايق تازه و تازه تر می‌نويسد:
هر دوره‌ای گذشته خود را دوباره نگاری می‌کند، تا بتواند به پرسش‌های تازه عصر خويش پاسخ دهد... تاريخ نويسي انتهاي محدودي ندارد، چراكه تاريخ‌نگاری محصول تاريخ‌نگری است و نگرش‌ها نمی‌توانند در دوره‌های گوناگون يکسان و يکسو باشند. هر نسلی با اتکا به ميراث گذشتگان و نويافته‌های زمانش به بازکاوی عالمانه گذشته می پردازد. از اين رو تاريخ نگاری را می‌توان جست‌وجوی مستمر و دنباله‌دار دانست. جست‌وجو بدون «حرف آخر»...
تاريخ برای دوباره نوشته شدن تعصبی از خود نشان نمی‌دهد. اگر مروری گذرا بر سير انتشار اسناد در ده سال گذشته کنيم، کمتر روزی را می‌يابيم که شاهد بيداری سندهای خفته در بايگاني‌ها نباشيم فارغ از نقد و نظرهايی که نسبت به اين بيدارباش ابراز مي‌شود، منابع نويافته مساحت چشمگيری فراروی پژوهش‌های تاريخی گسترده است(11) . 
در فرهنگ سياسی توسعه نيافته ايران متأسفانه تاريخ نويسی محدود به تکرار بدون پرسش و چالش همان‌هایی است که به ويژه در دو قرن اخير بر اساس حب و بغض‌های فردی يا گروهی انتشار يافته است. تاريخ‌نگاری در ايران، در خلال پانصد سال اخير، مورد تهاجم تبليغاتي چند جانبه‌اي بوده است كه عدم اصلاح آن تاكنون لطمات زيادي به تفکر سياسی و شكل‌گيری سياسي جامعه ايراني وارد كرده و در راه رسيدن جامعه ايران به سرمنزل رستگاری سياسی، يعنی رسيدن به دموکراسی مشکلات فراوانی ايجاد کرده است. اين موارد بايد در هر مطالعه‌اي در تاريخ سياسي و جغرافيايي ايران به درستي شناخته شود؛ چراکه تا مشكلات يادشده در تاريخ نويسي و تاريخ خواني ما اصلاح نشوند، رسيدن جامعه ما به دموکراسی به تأخير خواهد افتاد. در مقدمه کتاب‌های اخيرم در باره «دموکراسی و هويت ايرانی» و «ميرزا آقاخان صدراعظم نوری»، موارد زير را از مشکلات اساسی در امر تاريخ نويسی و تاريخ-خوانی کنونی دانسته ام:
1ـ تهاجم تبليغات سياسي عثماني عليه تشيع و امپراتوري شيعي صفوي 
2ـ تهاجم انديشه‌هاي جهان وطني ماركسيستي در قرن بيستم كه ويران كردن تاريخي «وطن‌ها» را لازمه اجتناب ناپذيري براي واقعيت بخشيدن به «وطن جهاني» تخيلي خود دانسته است.
3ـ تهاجم تبليغاتي دهشت انگيز بعث عراق در گذر چهل سال اخير كه قرار گرفتن در مقام رهبري دنياي عرب را در ساختن يك هويت تماماً عربي برای عراق جست‌وجو مي‌كرد: هويتي تماماً عربي به دور از هرگونه بارزه فرهنگي و مدني ايراني در آن كه در درازاي بيش از دو هزار سال بر ميان رودان (بين النهرين) اثر گذارده بود.
4ـ تحريف تاريخ به منظور قهرمان پروری. مهم ترين مشكل در تاريخ نوشته شده كنوني ناشی از عدم رعايت بی طرفی علمی تاريخ نويسان دويست سال گذشته است، تا آنجا که جز مواردی چند، بيشتر نوشته‌های اين دوران در حقيقت داستان اختلافات سياسی ميان افراد و گاه احزاب (گروه‌ها و دسته‌های سياسی) است که به سود يک طرف و به زيان طرف ديگر به قلم آمده و به همان‌گونه اوليه به حساب تاريخ و تاريخ نويسی گذاشته شده و هنوز هم به همان گونه اوليه مورد استفاده قرار دارد، بی آن که چنين متونی مورد يک چالش حقيقی علمی قرار گيرند. گذشته از نوشته‌هاي غرض آلود از دست‌اندركاران كشمكش‌هاي سياسي روز، مانند نوشته‌هاي روزنامه نگار و بازيگر سياسي بعد از مشروطيت، حسين مكي، قهرمان پروري مهم ترين انگيزه بوده است. براي تحريف حقايق تاريخي و در اين رهگذر براي قهرمان ساختن از وجود كسانی همانند ميرزا تقی خان امير نظام (امير كبير) و (دکتر) محمد مصدق (مصدق السلطنه) بخش بزرگي از حقايق تاريخي زمان چنان تحريف شده است كه امروز نيز به دشواري مي‌توان حقايق مربوط به نقش تاريخي اين دو تن را مورد يك بررسي و مطالعه بي طرفانه دانشگاهي قرار داد، بي آنكه پژوهش كننده از اتهامات ناجوان‌مردانه در امان باشد. در هر دو مورد تقريباً همه رجال سياسي زمان كه با دوتن «قهرمان» ياد شده همزمان و درگير رقابت‌هاي سياسي بودند، متهم به «خيانت» و دست نشانده بودن قدرت خارجي شده‌اند، درست همانند اين كه براي به نمايش گذاردن ساختماني شش طبقه همه ساختمان‌هاي بالاتر از چهار طبقه شهر را ويران كرده باشند.
نگارنده از اوان ورود به مرحله اول تحصيلات دانشگاهيم در ايران (اواسط دهه 1340) متوجه تناقض‌های فراوان در تحرکات سياسی مصدق شده و از آن هنگام برای فهم و حل اين تناقضات هرگاه پرسشی مطرح کردم با اين پاسخ مواجه شدم که: البته اين تناقضات و ابهامات وجود دارد ولی طرح اين مطالب در حال حاضر به نفع رژيم تمام خواهد شد». نزديک چهل سال از آن دوران گذشته و «رژيم» هم از ميان رفته است، ولی هنوز قهرمان پرستان را گویی فهم آن دست نداده است که روشن شدن ابهامات تاريخ سياسی، فرهنگ سياسی جامعه را اعتلا داده و اين اعتلای فرهنگ سياسی سبب درخشيدن هويت سياسی جامعه شده و راه برای حقيقت گرایی و رسيدن به دموکراسی (حاکميت مطلق قانون) هموار خواهد شد. به اين دليل است که حتی امروز اگر در محيط‌های دموکراتيک غرب پرسشی در باره حوادث مرداد 1332 در نشريه‌ای مانند نيما مطرح شود، بلافاصله افرادی صلح خواه و مصلحت‌انديش پيدا می‌شوند که می‌گويند حالا چرا؟ حالا که جامعه ما در اين کشمکش‌هاهست؟ بايد از اين خيرخواهان مصلحت‌انديش پرسيد: با توجه به اين که در 50 ـ 60 سال گذشته کسی حق نداشت اين پرسش‌ها را مطرح کند، چون می‌توانست به نفع رژيم تمام شود، و اکنون هم کسی حق اين کار را ندارد چون شرايط محيط ايران نامساعد است، پس شما تعيين فرمایيد که چه زمانی محيط سياسی ايران مساعد طرح چنين پرسش‌هایی می‌شود و در چه تاريخی پژوهشگران تاريخ سياسی ايران فرصت مطالعه بیطرفانه حوادث تاريخی را خواهند يافت؟ مگر نمی‌بينيد اين وضعيت نامساعد سياسی جامعه حاصل همين اختناق تاريخی در انديشه سياسی است و تحريف حقايق تاريخی؟
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
پی نوشت ها:
(1)نگاره کنيد به نظريه آيکونوگرافی ژان گاتمن در کتاب «جغرافيای سياسی و سياست جغرافيائی، تاليف پيروز مجتهدزاده، انتشارات سمت، تهران 1381. همچنين: نگاه کنيد به مقاله اصلی گاتمن در سند زير:
Jean Gottmann (1964), Geography and International Relations, in W.A. Douglas Jackson (Ed.), Politics and Geographic Relationships, Princeton Hall Inc., Inglewood, Clifs., N.J.
(2)برای نمونه نگاه کنيد به:
Pirouz MojtahedـZadeh (2007, Iran, an Old Civilization and a new Nation State, in Focus on Geography of the American Geographical Society, Special Country Issue: Iran, Vol. 49, No. 4, pp. 13ـ20.
(3) نگاه کنيد به:
H. NayerـNouri, Iran’s Contribution to the World Civilization, Vol. II, Tehran 1971, P. 188.
(4)همان، صفحه 221.
(5)برای آگاهی‌های بيشتر نگاه کنيد به:
Arbery, A. J, 1953: The Legacy of Persia, Oxford Clarendon Press.
(6)نگاه کنيد به:
Isaiahـ Chapter XLIV, Esther, i, I, Ezra, i I
(7)نگاه کنيد به:
Nietzsche, Friedrich, Thus Spoke Zarathustra, Formally published in 1892.
(8)نگاه کنيد به:
Ghirshman, R., 1962: Iran, Parthes et Sassanides, Gallimard, Paris.
(۹) Levy, R., 1953: Persia and the Arabs, in A. J. Arbery ed., The Legacy of Persia, Oxford Clarendon Press, P. 61
(۱۰) FilippaniـRonconi, Pio, 1978: The Tradition of Sacred Kingship in Iran, in George Lenczowski ed., Iran Under the Pahlavis, Hoover Institution Press, Stanford University, USA.
(11)«دوباره نويسي تاريخي»، روزنامه اطلاعات بين المللي، چاپ لندن، شماره 2446، مورخ سه شنبه 10 شهريور 1383، 31 اگوست 2004، صفحه 5، به نقل از فصل نامه مطالعات تاريخی، انتشار موسسه مطالعات و پژوهش‌های سياسی.

نویسنده: دکتر پيروز مجتهدزاده
منبع: کتاب ماه تاریخ و جغرافیا شماره 144 اردیبهشت 89


نام پست الكترونيك نظر شما کد امنیتی