تاکنون هفت نشست تخصصي در خصوص تاريخ شفاهي در مراكز علمي: دانشگاه اصفهان (نشست اول: 1384، نشست دوم: 1385، نشست ششم: 1389)، مركز اسناد و كتابخانه ملي جمهوری اسلامی ایران (نشست سوم: 1385)، مركز مطالعات و تحقيقات فرهنگ و ادب پايداري (نشست چهارم: 1386)، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوي (نشست پنجم: 1387) و کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی (نشست هفتم: 1390) برگزار شده و مقالات ارائه شده، در زمينه تاريخ شفاهي و جايگاه آن در مطالعات تاريخي و بسترهاي استفاده از تاريخ شفاهي در تاريخ معاصر ايران، هر روز در حال انتشار است.
در هر یک از این نشستها، مبانی نظری و کارکردی تاریخ شفاهی از منظر دستاندرکاران این روش علمی مورد ارزیابی و معرفی قرار گرفته است. آنچه به عنوان موضوع و عنوان نشست هفتم معین گردید، دربردارنده حوزه وسیعی از پرسشها و ابهامات در باب تاریخ شفاهی بود که از فلسفه، طراحی، انجام مصاحبه، پیادهسازی و انتشار را شامل میگردید. از این رو، اهمیت موضوع، عنوان و انتظارات از نشست هفتم بسیار فراتر از سایر نشستها بود. با اعتراف به تلاش شبانهروزی مسئولین کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی در برپایی این نشست تخصصی، آسیبهایی چند همراه با مزایایی منحصر به فرد در شکل و محتوا، بر آن مترتب بود که در نوشتار حاضر به طور مختصر به آن اشاره می‌شود.
نخستین چالش جدیِ گریبانگیر بسیاری از محافل علمی داخلی، تلاش برای «گنجاندن بحر در کوزه» است. اختصاص دادن تنها یک روز به ارزیابی و بررسی مبانی علمی و عملی تدوین در تاریخ شفاهی با ارائه 9 سخنرانی و یک میزگرد، تنها منجر به نمادسازی و سطحینگری به موضوع فوق گردیده، دقت را فدای سرعت کرد. از سوی دیگر، تقدم حاشیه بر متن در این نشست بسیار مشهود و مشکل مضاعف بود. اگر قرار بود رؤسای محترم جلسات، عمده زمان اختصاص یافته به هر سخنرانی را به خود اختصاص دهند آیا بهتر نبود خود با ارائه مقالات علمی گوی و میان را به دست میگرفتند؟ سخنرانیها و تحشیههای گاه و بیگاه هیئت رئیسه جلسات، حداقل زمانِ تعیین شده برای ارائه گزیدهای از مقالات را نیز از سخنرانان اصلی گرفت.
نکته مهم دیگر آنکه، تحقیق و تتبع برخی از شرکتکنندگان و مستمعین در جلسه به دور از مطالعه و غور در مقالات منتشر شده نشستهای پیشین و مقالات مندرج در نشریات علمی و معتبر کشور، موجب تکرار بدیهیّات و غلتیدن در دوری باطل با طرح پرسشهایی با پاسخهای مشخص و معین بود.
نامتناسببودن برخی از سخنرانیها و مقالات ارائه شده با بخشهای از پیش تعریف شده نشست هفتم دیگر آسیب قابل تأمل است. از آنجایی که جلسه اول به مبانی و تعاریف و مداخل تدوین اختصاص یافته بود جا داشت در انتخاب مقالات و افراد دقت بیشتری به عمل میآمد. پراکندهگویی و عدم دستهبندی مطالب، نگاه غیرعلمی به مبانی علمی تدوین، عدم اتفاقنظر در تعریف مفاهیم و مبانی تاریخ شفاهی و نامعین بودن آغاز و انجام مطالب، برخی از آسیبهای وارده بر مطالب ارائه شده در این جلسه بود.
در بحث از الگوها و مدلهای عملیاتی، نخستین مقاله در ماهیّت دادههای تاریخ شفاهی، تحلیلی مفصل و کاملاً انتزاعی، نکاتی فلسفی و ماهیّتشناسی را بازطرح مینمود که در صورت تأمل بیشتر بر آن و داشتن فرصت و مجالِ کافی، مجادلات عمیق و جدّی را سبب میشد اما آن هم قربانی کمبود وقت و زمان گردید. مقالهی «گفتار و نوشتار در تاریخ شفاهی» در میانه نشست هفتم، ابتدای ورود روشمند به مقولهی تدوین بود که شایسته بود با عنوانی برازندهتر از آنچه عرضه شد، ارائه میگردید. با این وجود به هیچ عنوان از ارزش علمیِ مقاله نخواهد کاست. دادههای علمی و روزآمد مقاله «رویکرد جدید در تحلیل کیفی» نیز قربانی کمبود وقت شده، مانع از طرح اصولی آن توسط راوی گردید.
مقالهی اولِ جلسه سوم یعنی «نقد و کاربرد»، اشارات سطحی و نامنظم به کتب تاریخ شفاهی جنگ داشت. سخنران برخلاف ادعای معرفی و نقد برترین کتابهای تاریخ دفاع مقدس، بر روی کتابی خاص متمرکز گردید و باب بحثی دیگر را گشود. دومین سخنران جلسه سوم نیز تفاوتی میان ویرایش به عنوان بخشی از تدوین در تاریخ شفاهی با کل جریان تدوین قائل نشده بود و دچار تداخل مبحث شد. آنچه در سراسر این نشست مشهود بود بدفهمی از معنا و مفهوم واژه و اصطلاح تدوین در تاریخ شفاهی است. نکتهای که متأسفانه از ابتدای مباحث به آن توجه جدی نشد و همواره بحثها را به حاشیه و از موضوع اصلی به بیراهه میراند. از اینرو هیئت رئیسه، سخنرانان و مستمعین را به اشتباه میانداخت.
معرفی، تحلیل و نقد کتاب خاطرات عزت شاهی صرفاً بر اساس جایگرفتن این اثر در زمره آثار واحد تاریخ شفاهی دفتر ادبیات انقلاب اسلامی، مورد توجه قرار گرفت اما محدودیت زمان و شتاب ناشی از کمبود وقت، مانع از عرضه دادههای حاصله از تحلیل و نقد ساختار و محتوای این کتاب پر سر و صدا گردید. نقد و تحلیلی که احتمالاً میتوانست دربردارندهی تمامی ابعاد تدوین در تاریخ شفاهی باشد.
تکرار مکرّرات و توضیح واضحات، عمده مطالب میزگرد پایانی بود. باید توجه داشت که قرار نیست در هر جلسه و نشست تخصصی به تمام موضوعات مرتبط با تاریخ شفاهی پرداخته شود. چه لزومی دارد ماهها بر سر نامگذاری و تعیین موضوع و عنوان هر نشست جلسات متعدد تشکیل شود و عنوان هر نشست متفاوت باشد اما در عمل جنبه عام پیدا کند. در این نشست خلط مباحث، پراکندهگویی و نامناسبخوانی مطالب در باب مقولاتی مانند فلسفه تاریخ شفاهی، مصاحبه و روشهای اجرای مصاحبه فعال و کارکردهای تاریخ شفاهی به دفعات مطرح گردید و در نتیجه گاه ملالانگیز بود.
با این وجود، نشست هفتم، جریان و روند تشکیل انجمن تاریخ شفاهی ایران را نهایی کرده، گامی دیگر به سوی جایابی و جاانداختنِ این روش مرسوم و متداول در محافل دانشگاهی کشور برداشت. گردآوردن بیش از یک صد نفر متخصص، محقق و علاقمند به مقوله تاریخ شفاهی در فرصتی اندک در محیطی تاریخی با مدیریت آگاهانه و دلسوزانه کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شورای علمی و پشتیبانی اجرایی قوی، درخور ستایش و سپاس فراوان است. حضور و شرکت گروههای متعدد و متنوع از شفاهیکاران، اساتید دانشگاه، متولیان مراکز تاریخ شفاهی در داخل و دانشجویان رشتههای مختلف (تاریخ، ادبیات، معماری و ....) شاهدی محکم بر مردمیبودن این روش و شکست انحصارات در شیوه‌های تاریخنگاری نوین است. شرکتکنندگان و سخنرانان نشست هفتم همچنان بر این نکته تأکید داشتند که تاریخ شفاهی ایران مراحل بالندگی خود را به سرعت طی میکند و برغم برخی انکارها و لجاجتها، راه خود را در میان همقطاران جهانی یافته است.
با توجه به آنچه گذشت و به منظور ارتقای کیفیّت علمی و عملی نشستها و کارگاههای تاریخ شفاهی در آینده، نگارنده این سطور، خاطر شریف دست اندرکاران محترم انجمن تاریخ شفاهی ایران را به نکات زیر جلب مینماید:
- تمرکز کلیه مباحث هر نشست بر روی موضوع و عنوان مورد نظر و جلوگیری از انحراف موضوعات.
- ارتقای سطح علمی داوری مقالات به ویژه در بخش سخنرانی به منظور افزایش سطح کیفی دادههای تولیدشده و دفاع علمیِ از حریم مظلوم واقع شدهی تاریخ شفاهی در ایران.
- جلوگیری از ورود افراد غیرمتخصص و دیدگاههای غیرعلمی و صرفاً تجربی به تاریخ شفاهی.
- تبلیغات وسیعتر و فراخوان دانشگاهی با هدف افزایش مشارکتِ مجامع علمی کشور.
- اختصاص دادن زمان و وقت بیشتری برای ارائه مقالات و مطالب.
یکی از شرکت کنندگان نشست هفتم
