«وسایل تأسیس دانشکده طب در مشهد فراهم نیست زیرا دانشکده طب تهران که چندین سال است تأسیس شده و با آن که یکی از قدیمی‌ترین دانشکده‌های ایران است و همه روزه وزارت معارف در رفع نقص آن می‌کوشد هنوز کامل نشده است. چگونه ممکن است در مدت قلیلی در مشهد وسایل تأسیس دانشکده طب را به خصوص از حیث تالار تشریح و لابراتوار فراهم نمود، به علاوه داوطلب به اندازه کافی وجود نخواهد داشت. بنابراین به عقیده این وزارت خانه تأسیس دانشکده طب فعلاً در مشهد غیر عملی به نظر می‌رسد. بهتر است هر قدر ممکن است دانشجویان را تشویق و ترغیب کنید که برای تکمیل تحصیلات عالیه به تهران بیایند.»

هر چند پاکروان نایب‏التولیه آستان قدس لزوم تأسیس دانشکده طب در مشهد را ضروری دانسته است ولی وزارت فرهنگ مخالف این موضوع است. در 4 بهمن ماه 1316 پس از سفر نایب التولیه به نقاط جنوبی خراسان و آشنایی با امراض مختلف در نامه‌ای اوضاع را چنین منعکس نموده است:

«وضعیت شوم هزاران بیمار که در کمال مسکنت و بدبختی با شداید امراض دست و گریبان هستند و میدانم که برای تسکین دردهای خود وسیله جز تریاک ندارد، در بعضی نقاط یک نفر و یک ذره دوا برای معالجه آن‌ها موجود نیست.»

همچنین دکتر ابوالقاسم بهرامی رئیس کل بهداری کشور که پس از بازدید از نقاط مختلف خراسان به خاطر شکستگی بازوی چپش حدود 15 روز در بیمارستان شاهرضا بستری بوده است وضعیت این بیمارستان را برای تأسیس دانشکده طب مطلوب گزارش نموده است.
«این بنگاه از حیث تجهیزات و موقعیت عجالتاً در کشور شاهنشاهی بی نظیر است و از نقطه نظر فنی نیز به نحو احسن اداره می‌گردد. این بیمارستان واجد تمام شرایط و لوازم برای تربیت پزشکان ورزیده مناسب با شئون امروزی کشور می‌باشد. به خصوص احتیاج مبرمی که به پزشک داریم از این نقطه نظر مورد استفاده واقع شود.
در حین مبارزه با بیماری وبا که شخصاً تمام شهرهای این استان را بازدید و بازرسی می‌نمودم با کمال تألم و تأسف فقدان پزشک تربیت شده را در همه جا مشاهده نمودم و جنایاتی را هم که پزشکان مجاز (غیر دیپلمه) مرتکب می‌شوند یاداشت نمودم ... وجود بیمارستان شاهرضا در مشهد با وسایل کافی که برای تربیت پزشک کاردان دارد و منحصر به این استان می‌باشد از هر اقدامی مقدم‌تر لزوم تربیت پزشک را ایجاب می‌نماید...»

آموزشگاه عالی بهداشت
پس از این که طرح تأسیس دانشکده طب نتیجه بخش نبود تلاش در جهت ایجاد مرکزی جهت تعلیم پزشکان ادامه داشت. با مذاکراتی که با پروفسور هامرشلاک رئیس بیمارستان شاهرضا انجام می‌شود وی پیشنهاد تربیت پزشکان لیسانس برای شهرهای کوچک داده است. در سال 1317 تصمیم گرفته می‌شود تا یک آموزشگاه تأسیس شود که پزشکان در مدت 4سال تربیت شوند به شرطی که گواهینامه سال سوم دبیرستان داشته باشند و در مناطق محروم خدمت کنند.
تأسیس آموزشگاه عالی بهداشت در مشهد یکی از اقدامات مهم در جهت تربیت پزشک بوده است. قطعاً این گزارش در تأسیس آموزشگاه عالی بهداشت در مشهد بی‏تاثیر نبوده است، زیرا برای بررسی موضوع ایجاد دانشکده پزشکی در مشهد روزهای 18 و 21 و 22 آذرماه 1318 کمیسیونی در دفتر معاونت نخست وزیری با مشارکت دکتر بهرامی رئیس اداره کل بهداری کشور و آقای دکتر ادیب معاون دانشکده پزشکی به نمایندگی از طرف وزارت فرهنگ تشکیل و پس از مراجعه به پیشینه کار چنین اظهار شد، چون از سال 1307 تا 1318 مجموعا 169تن در مشهد تحصیلات دوره علمی دبیرستان را به پایان رسانده‌اند و همه ساله نیز به شمار آن‌ها افزوده می‌گردد لذا می‌توان با در نظر گرفتن نکات زیر دانشکده پزشکی را در آن نقطه تأسیس نمود.
- برنامه و سایر مقررات دانشکده پزشکی مشهد طبق مقررات دانشکده پزشکی تهران خواهد بود.
- چون چند نفر پزشک دیپلمه در مشهد و در بیمارستان شاهرضا مشغول انجام وظیفه هستند در درجه اول طبق مقررات از وجود آن‌ها استفاده شده در صورت لزوم دانشیاران دیگری هم از مرکز توسط وزارت فرهنگ اعزام شود.
- استادان و دانشیاران دانشگاه که در بیمارستان هم مشغول انجام وظیفه هستند تعلیمات بالینی را در بیمارستان و تعلیمات نظری را در دانشکده تامین نماید.
- دانشجویان از سال‌های اول در بیمارستان شاهرضا به عنوان کارورز مشغول خدمت باشند و بعد از اتمام تحصیل به نقاطی که بهداری احتیاج دارد اعزام و باید در مشهد از وجود آن‌ها استفاده نشود.
- امور دانشکده پزشکی طبق مقررات دانشکده تحت نظر مستقیم وزارت فرهنگ باشد.
- با اعزام چند نفر از دانشیاران تهران به مشهد بر عده پزشکان درجه اول مشهد افزوده شود.
وزیر فرهنگ در تاریخ 26 خرداد 1319 طبق نامه‌ای به نایب‏التولیه آستان قدس ایجاد آموزشگاه عالی بهداشت در مشهد و پذیرش دانشجو در آن سال را تأیید نموده است.
طرح تربیت پزشک در چهارسال که در کشورفرانسه اجرا شده بود به علت وجود مسائلی چون کمبود پزشک و وجود امراض مختلف موجب شده تا در دوره پهلوی اول در شهرستان‌ها مراکزی تأسیس شوند که مختص تربیت پزشک باشند .(3) شهر مشهد ازجمله نقاطی است که برای اولین مرتبه آموزشگاه عالی بهداشت در آن شکل تأسیس شده است. وجودمرقد مطهر امام رضا(ع) و حضور زائران زیاد در این شهر و وجود بیمارستان مجهز شاهرضا (امام رضا(ع) فعلی) موجب شده است تا مسئولین تأسیس نخستین آموزشگاه عالی بهداشت را در شهر مشهد پایه گذاری کنند. بنابراین در سال 1319 نخستین آموزشگاه عالی بهداشت در شهر مشهد افتتاح شده است.
در سال 1319 پرفسور ابرلن مأموریت داشت ضمن بازدید از بیمارستان شاهرضا مشهد و بررسی امکانات موجود در خصوص تأسیس اولین آموزشگا عالی بهداری در مشهد تصمیم‏گیری کند. با موافقت او در مهر 1319 آموزشگاه عالی بهداشت تشکیل می‌شود. محل آن در دبیرستان فردوسی مشهد و امور اداری آن موقتاً برعهده رئیس دبیرستان مزبور گذاشته شده بود.
برای تأسیس آموزشگاه عالی بهداشت در سال اول دکتر حسین سامی راد، دکتر رضا سالاری و سرگرد مختار نجف‏زاده انتخاب و مشغول کار شدند و بودجه هم به میزان 78000ریال برای سال 1319 در نظر گرفته شد .(4) در اواخر سال 1318 اطلاعیه‌ای در دبیرستان فردوسی نصب شد که طی آن دکتر سامی‏راد سخنرانی می‌کند. سخنان مهیج دکتر حسین سامی‏راد در دبیرستان فردوسی و اشاره به وضعیت بیماری‌های واگیر شهر مشهد، از دانش آموزان دعوت می‌نماید تا در آموزشگاه عالی بهداشت ثبت نام کنند. در اولین روز ثبت نام حدود 72 نفر پسر ثبت نام نمودند. شرط ورود به این آموزشگاه داشتن گواهینامه سه ساله اول دبیرستان بود. پس از چهار سال از دانشجویان امتحان نهایی گرفته می‌شد و در صورت پذیرفته شدن دانشنامه مخصوص داده می‌شد. فارغ‏التحصیلان آموزشگاه عالی بهداشت در نقاطی که بیش از ده هزار تن جمعیت داشتند، حق طبابت نداشتند و پس از هشت سال کار مجاز می‌شدند به سال چهارم دانشکده پزشکی وارد شده و پس از سه سال فارغ التحصیل دکتری پزشکی شوند.
در مهرماه 1319 با حضور رؤسای ادارات مشهد آموزشگاه عالی بهداشت عملاً افتتاح شده و کلاس‌های آموزشگاه عالی بهداشت در دبیرستان فردوسی برگزار می‌شود. اولین کلاس درس درباره فیزیولوژی بدن توسط دکتر سامی‏راد برگزارشده است. در آن زمان سالن متروکه‌ای در دبیرستان فردوسی وجود داشته که پس از تعمیر آن را برای تشریح آمده می‌کنند، دکتر احمد سالاری به عنوان اولین معلم تشریح در آموزشگاه مشغول فعالیت بوده است. در اولین جلسه دانش آموزان با دیدن جسد حالشان بد می‌شود و نیمی از دانش آموزان از تحصیل در آموزشگاه انصراف می‌دهند، بنابراین 32 نفر باقی می‌مانند.
بعد از چندی به علت وجود سالن تشریح در دبیرستان فردوسی و بهانه‏گیری دانش آموزان مبنی بر ترس از جنازه، آقای فضلی رئیس دبیرستان از دکتر سامی‏راد درخواست می‌کند که جایی دیگر برای آموزشگاه در نظر بگیرد. پس از چندی مکانی در خیابان جهانبانی اجاره می‌شود و حدود یک سال و نیم کلاس‌های آموزشگاه درآنجا برگزار می‌شود. از دیگر معلمان آموزشگاه دکتر میردامادی میکروب شناسی تدریس می‌کرد و دکتر اسکوئیان جهت درس انگل شناسی انتخاب شده بودند.
در سال‌های اولیه افتتاح آموزشگاه عالی بهداشت مشهد سید محمد قریشی مکانی در خیابان دانشگاه (محل دانشگاه پزشکی فعلی) به آموزشگاه واگذار می‌کند و کلاس‌های آموزشگاه در این مکان برگزار می‌شوند.بعد از شهریور 1320 کمبود بودجه از مشکلات جدی آموزشگاه بود. دانش آموزان و معلمان اعتصاب می‌کنند سپس دکتر سامی‏راد به تهران می‌رود و پس از مذاکره بودجه آموزشگاه تامین شده و اولین سالن تشریح ساخته می‌شود. دانشجویان جهت کارهای عملی در بخشهای مختلف بیمارستان شاهرضا تقسیم می‌شدند. دیگر اساتید آموزشگاه عبارتند از: دکتر محمود ضیایی، دکتر شهرستانی، دکتر اسدی، دکتر فاضل، دکتر مستقیمی و...
پس از شهریور1320 در حوزه بهداشت و مسائل آموزشی هم شاهد وقفه‌ای نسبتاً کوتاه در شهر مشهد هستیم. آموزشگاه عالی بهداشت مشهد با ورود روس‌ها به حالت تعطیل در می‌آید. بعد از شهریور 1320 به علت حضور روس‌ها در مشهد آموزشگاه عالی بهداشت مدت کوتاهی تعطیل می‌شود. در این سال کمبود بودجه از مشکلات آموزشگاه بود.
سال 1324 اولین گروه دانشجویان از آموزشگاه عالی بهداشت مشهد فارغ‏التحصیل شده و به شهرهای خراسان جهت خدمت اعزام می‌شوند .(5) فعالیت آموزشگاه تا سال 1333 ادامه داشت ولی چون دانشگاه پزشکی مشهد ایجاد شده بود، بنابراین آموزشگاه عالی بهداشت تعطیل می‌شود. آموزشگاه عالی بهداشت در سال 1319 تأسیس شد و تا سال 1333 حدود 161 نفر از آنجا فارغ‏التحصیل شدند و طبق موازین قانونی در نقاط مختلف زیر نظر وزارت بهداری مشغول خدمت ‌شدند .(6)
سال 1324 اولین گروه از آموزشگاه عالی بهداشت فارغ‏التحصیل شدند که عبارتند از:
محمد مجتهدزاده، موسی الیاشار، مهدی نجف زاده، هوشنگ نصیری، محمد ابراهیم ابریشمی، محمدحسین ناظم، کریم فخران، احمد مدرسی، محمد صادق عظیمی، غلامحسین کوثری، محمد نصیریان، محمد ارسطوپور، علی خواجوی و نورالدین بقراط که به مناطقی چون آذربایجان، کرمان، اصفهان، سرخس، خواف، درگز، تربت جام، اسفراین، گیلان، همدان، شیروان، خاش و محلات جهت امور پزشکی اعزام شده‌اند.
اقدامات مسئولان آموزشگاه عالي بهداشت، ازجمله دکتر سامي‌راد، موجب شد که هيئت دولت در سال 1326 با تأسيس دانشگاه در مشهد موافقت کند. با تبديل آموزشگاه عالي بهداري در سال 1328 به دانشكده پزشكي، نخستين‌گام در راه تأسيس سومين دانشگاه ايران در شهر مقدس مشهد برداشته شد. روز 27 شهريور 1328، نخستين آگهي پذيرش دانشجو براي سال اول دانشکدۀ پزشکي انتشار يافت. در همان سال دانشکدۀ پزشکي مشهد تأسيس شد. معلمان مشهد دکتر سامي‌راد را به‌عنوان رئيس دانشکده پيشنهاد کردند، اما تهران نپذيرفت. درعوض، دکتر قوام نصيري بيش از دو سال، ضمن تدريس، رياست دانشکده را نيز به عهده داشت و دکترسامي‏راد فيزيولوژي و بيماري اطفال را تدريس مي‌کرد. پس از دو سال و نيم، مخالفتي که در مرکز عليه دکتر سامي راد بود، برطرف شد و وي رئيس دانشکدۀ پزشکي شد. در سال 1339-1340 در دانشکدۀ پزشکي، 315 مرد و 13 زن تحصيل مي‌کردند. در سال1340-1341 دکتر سامي‌راد توانست دانشکدۀ پزشکي را به‌تدريج به دانشگاه تبديل کند.
دکتر سيد عليرضا قوام نصيري، نخستين رئيس دانشکدۀپزشکي مشهد به‌شمار مي‌آيد. وي در سال 1291 در تربت حيدريه به دنيا آمد. پدرش به قوام‌الاطبا معروف بود دوران دبستان را در زادگاهش گذراند و پزشکي را در دانشکدۀ پزشکي تهران به اتمام رساند و از فرانسه دکتراي آسيب‌شناسي گرفت. وي از سال 1319 وارد آموزشگاه عالي بهداشت مشهد شد و بافت‌شناسي و آسيب‌شناسي تدريس مي‌کرد. با تأسيس دانشکدۀ پزشکي، به‌عنوان اولين رئيس اين دانشگاه انتخاب شد. وي در سال 1375 بازنشسته شد و در 21 خرداد 1378 درگذشت(7) .....
با توجه به این که طرح تاریخ شفاهی پزشکی مشهد سال 1385 در مرکز اسناد آستان قدس رضوی انجام شد و مصاحبه هایی با اساتید و پزشکان مشهد صورت گرفته بود و به تاریخ تاسیس دانشگاه پزشکی پرداخته شده بود برای موازی نبودن کار، در فاز اول طرح تاریخ شفاهی دانشگاه فردوسی مشهد، اولویت کار به دانشکده ادبیات مشهد اختصاص داده شد. زیرا این دانشکده کانون مهمی در تحولات سیاسی- اجتماعی شهر مشهد بوده است....

۱ - آذری خاکستر، غلامرضا. تاریخ پزشکی نوین در مشهد. پایان نامه کارشناسی ارشد. مشهد. دانشگاه آزاد اسلامی مشهد. 1393
۲ - مدیریت اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی سند شماره، 118/90445.
۳ - میردامادی، محمد، «کاری که به سود کشور و دانشجویان آموزشگاه‏های بهداری است»، نامه پزشکان، شماره 7، سال پنجم، 1325، ص132.
۴ - نشریه آموزشگاه بهداری مشهد، 1328،ص1-6.
۵ - مصاحبه بادکترمحمدابراهیم ابریشمی.10/7/1385.
۶ - ریاضی،غلامرضا، راهنمای مشهد، مشهد، کتابفروشی زوار، 1334، ص60.
۷ - آذری خاکستر، غلامرضا، شناسایی و معرفی اولین های شهر مشهد، مرکز پژوهش های شورای اسلامی شهر مشهد، 1392، (در دست انتشار)

ادامه دارد...

غلامرضا آذری خاکستر
مجری طرح تاریخ شفاهی دانشگاه فردوسی مشهد