با انتشار خبر ورود و تجاوز ارتش سرخ به مرزهای خراسان رعب و وحشت در شهرها و مراکز نظامی به وجود می‏آید. از جمله علل ترس مردم مشهد از حضور روس‏ها به خاطر سابقه توپ بندی(بمباران) حرم مطهر در دهم ربیع الآخرسال 1330قمری است که در تاریخ‏های محلی با عنوان «عاشورای ثالث» ذکر شده وحتی در دوره ناصری مردم مشهد از حضور کشورهای انگلیس و روسیه در مشهد ناراضی هستند (1) و پس از آن مردم مشهد به روس‏ها به عنوان یک متجاوز و دشمن نگاه می‏کنند.

نیروهای نظامی ارتش سرخ در شهریور1320 از مرزهای باجگیران، درگز و سرخس وارد خراسان شدند. خبر ورود روس‏ها در مشهد منتشر می‏شود. طبق نظر شاهدان عینی مردم دسته دسته به سوی مناطق و روستاهای خارج شهر حرکت می‏کنند. عده‏ای هم در زیرزمین منازلشان در انتظار ورود روس‏ها هستند‏. قبل از ورود آنها به شهر اعلامیه‏هایی در آسمان شهر منتشر می‏شود مبنی بر اینکه «ما با مردم کاری نداریم» برخی از مصاحبه شوندگان طرح تاریخ شفاهی شهریور20 یادآور شدند که:

«صدای مارش و ‏رژه سربازان روس که از دروازه پائین خیابان وارد مشهد می‏شدند، دیدنی بود!»

اخبار ضد و نقیض از ورود روس‏ها در مشهد منتشر می‏شود. خبرهایی مبنی بر شکست نظامیان و فرار فرماندهان نظامی، درگیری‏های پراکنده و دستگیری افسران خراسان و انتقال آنها به عشق‏آباد به عنوان برترین خبرهای منتشر شده در شهریورماه هستند‏. در مصاحبه با یکی از نظامیان بازداشت شده(2)  وی برخورد روس‏ها با افسران را به دور از هر گونه آزار و اذیت بیان کرد.

باور کردن این موضوع که روس‏ها با مردم کاری نداشتند کمی سخت و عجیب به نظر می‏رسد. در طول انجام طرح تاریخ شفاهی شهریور1320 زمانی که مصاحبه‏شوندگان از نحوه ارتباط تجاری مردم مشهد با روس‏ها صحبت می‏کردند. چند سئوال اساسی در ذهنم وجود داشت. از جمله اینکه، روس‏ها در مشهد چه جنایاتی کردند؟ آیا مردم از حضور آنها نگران و وحشت داشتند؟ آنها با مردم چه برخوردی کردند؟

پاسخ دادن به این پرسش‏ها دلیلی بر حمایت از کشوری متجاوز یا میهمانی ناخوانده نیست، بلکه تحلیل‏هایی است که پس از بررسی روایت‏های شفاهی و مطالعه اسناد به وجود آمده است. در واقع یک پژوهشگر با بررسی اسناد و مدارک اعم از مکتوب و شفاهی به دیدگاهی می‏رسد که باید آن را بدون تعصب ارائه نماید. اغلب مصاحبه‏شوندگان در برابر موضوع مزاحمت سربازان روس برای شهروندان مشهدی چیزی به خاطر نمی‏آوردند و برخی هم می‏گفتند فرماندهان نظامی روس با سربازانی که خلاف قواعد اجتماعی عرف مشهد رفتار می‏کردند، برخورد شدید می‏کردند. به نظر می‏رسد حضور روس‏ها در مشهد بیشتر از آنکه یک تجاوز سیاسی به کشور محسوب شود، ابعاد فرهنگی – اجتماعی آن بیشتر نمایان است. البته بر اساس قوانین، حضور روس‏ها در مشهد تجاوز و اشغال محسوب می‏شود. ولی روس‏ها بواسطه فعالیت‏های فرهنگی از جمله انتشار روزنامه، نمایش فیلم، برگزاری کلاس‏های زبان، فعالیت‏های حزبی، ایجاد چاه عمیق برای تامین آب، افتتاح بیمارستان، فعالیت‏های تجاری و اقتصادی و... تا حدودی مسئله تجاوز را کمرنگ جلوه می‏دهند و ترس ناشی از جنگ در بین مردم مشهد در شهریورماه خلاصه می‏شود و بعد از آن مردم به امور روزمره می‏پردازند و ادارات بازگشایی می‏شوند. نکته اساسی که در مصاحبه با شاهدان وقایع شهریور وجود داشت، این است که بعد از شهریور 1320 نفرت مردم از حضور این کشور متجاوز چندان محسوس نیست زیرا آنها بدون هیاهو در صدد انتشار افکار کمونیستی و سردادن شعارها و وعده‏هایی بودند که سرابی رنگین برای طرفداران حزب توده بود.

آنچه موجب شد مقوله حضور روس‏ها در مشهد عنوان «ناخوانده مهمان» تعبیر شود، بررسی اقدامات و مکاتباتی است که به آنها پرداخته می‏شود. با حضور روس‏ها در مشهد آنها در مراکز نظامی مستقر می‏شوند. از جمله مسائلی که مورد توجه قرار می‏گیرد مکاتبه درباره خرید برق برای روشنایی ساخلوهای نظامی است‏. آیا روس‏ها بدون عقد قرارداد نمی‏توانستند از برق شهر مشهد استفاده کنند؟

شركت سهامي برق خراسان

مظفرالدین‏شاه در بازگشت از سفر اول به اروپا که از 12ذیحجه1317تا دوم شعبان 1318 طول کشید، سه روز در باکو ماند و در آن مدت دستور داد برای حرم مطهر امام رضا(ع) موتور برق خریداری شود؛ زیرا با اختراع چراغ برق و ورود آن به ایران، متولیان آستان قدس رضوی به فکر افتادند که برای روشنایی حرم از کارخانه چراغ برق استفاده کنند. در واقع تاریخ ورود برق به مشهد سال 1318قمری است‏.(3)  به مرور دیزل‏های مختلف خریداری شد و در نقاط مختلف شهر گذاشته شدند. تا قبل از سال 1314ش برق مشهد به وسیله چندين كارخانه ‏شخصی تأمين می‌گردید و قيمت برق نيز از لحاظ رقابت مالكين كارخانجات از كيلو واتي2 الي 4ريال بود. روشنايي بيوتات آستان قدس هم از دو دستگاه ماشين متعلق به خود آستان قدس رضوي تامين می‌شد. در اوائل سال 1316ش شهرداري مشهد مالکين كارخانجات برق را ملزم نمود كه شركتي تشكيل دهند تا قيمت برق به يك نرخ و با گردآوردن سرمايه كافي احتياجات روزافزون برق شهرمشهد را تامين نمايند.

هيئت مديره شركت خسروي از سال 1313 تا 1319 هفت نفر بوده است كه طبق مقررات اساسنامه سه نفر از بين شركاء پارسي مقيم هندوستان و چهار نفر از بين شركاء مقيم خراسان انتخاب می‌شده‏اند. در سال 1320 تعدادي از سهامداران كارخانه ضمن شكايت از عدم سوددهي كارخانه اعتراض دارند.

چنين به نظر مي‏رسد که بعد از شهريور 1320، با اشغال مشهد و تورم ناشي از حضور متفقين در ايران، كارخانجات از لحاظ اقتصادي دچار بحران می‌شوند. زيرا طبق اسناد، نيروی برق مصرفي ارتش سرخ در مشهد را شركت سهامي برق خسروي تامين می‌کرده است. در گزارشي آمده است: «قريب نه ماه است توربين اين شركت مشغول كار است و با وجود به كار بودن آن، وضعيت برق شهر به واسطه مقدار برقی كه ارتش شوروي مصرف می‌نماید، به کلی ضعيف و اغلب نقاط خاموش است.»

شرکت سهامی برق خراسان به منظور تهیه برق مشهد و سر و سامان دادن به قیمت برق و تأمین روشنایی مشترکین در سال 1316ش تأسیس می‌شود. این شرکت پس از تجمیع تمامی کارخانجات خصوصی برق به شرکت سهامی برق خراسان تبدیل می‌شود. در 21 بهمن 1317 بين ‏هارطونيان رئيس شركت سهامي برق خراسان و آقاي كوزه‏كناني و درودي شركت خشكبار خراسان قرارادي منعقد می‌شود تا 500 تن كشمش به ‏هامبورگ صادر شده و از محل ارز حاصل از آن دستگاه‌های برق از آلمان خريداري شود.

مقارن حضور روس‏ها در مشهد، علاوه بر یگان‏های نظامی، سایر ادارات وابسته به آن هم تقاضای برق نموده‏اند. بر این اساس علاوه بر درخواست برق روزانه برای استفاده از رادیو و کسب اخبار جنگ، کورتایف رئیس نمایندگی بازرگانی اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی در ایران (شعبه مشهد) از منصور استاندار خراسان درخواست نمود برای کارگاه خیاطی روس‏ها واقع در خیابان استانداری، خانه کوزه‏کنانی، برق داده شود. علاوه بر موارد ذکر شده، بیمارستان شوروی واقع در خیابان نادری نیز برای استفاده از رادیولوژی در 18مهرماه1325 درخواست افزایش ولتاژ برق نموده است.

در سال 1321 به خاطر افزایش برق مصرفی توسط ارتش شوروی و عدم جوابگویی کارخانه برق، شرکت سهامی برق از آستان قدس رضوی درخواست می‏نماید کارخانه سنگبری از ساعت4 عصر از نیروی برق استفاده نکند.
از مهرماه 1320 قراردادی بین شرکت نخریسی و نساجی برق خراسان با ارتش شوروی در مشهد منعقد می‏شود که بر اساس این پیمان برق مصرفی پادگان‏های روسیه در مشهد تامین شود. طبق این قرارداد هزینه هر کیلووات برق سه ریال تعیین شده است.

***

متن پیمان بین شرکت برق خسروی با ارتش شوروی پیرامون فروش برق(4)  به تاریخ 8 ماه اکتبر1941 برابر 16/7/1320:

«رئیس کارخانه برق، آقای آرین‏پور که ذیلاً فروشنده نامیده می‌شود از یک طرف و نماینده ساخلو قشون سرخ در مشهد آقای ابلاسیوک یا. ک مباشر درجه اول که ذیلاً مصرف‏کننده‏ نامیده می‌شود از طرف دیگر، پیمان حاضره را به شرح زیر تنظیم می‌نمایند.

1- فروشنده برای احتیاجات ساخلو مشهد، نیروی برق از قرار سه ریال هر کیلو وات ساعت می‌فروشد. میزان مصرف نیروی برق به طور تخمین در حدود 4000 کیلووات ساعت در ماه تعیین می‌شود. مبلغ این پیمان تقریباً ماهیانه12000ریال خواهد بود.

2- میزان مصرف نیروی برق طبق تشخیص کنتور تعیین خواهد گردید.
تعیین مصرف نیروی برق هر ماه از طرف نمایندگان به عمل خواهد. آمد ضمناً صورت مجلس در دو نسخه با امضاء طرفین تنظیم خواهد گردید. در این صورت مصرف‏کننده‏ حق دارد جریمه و یا خسارات وارده را از وجه آبونمان کسر نماید.

3- میزان مصرف نیروی برق که در ماده یک این پیمان ذکر شده است، ممکن است نسبت به احتیاجات حقیقی مصرف‏کننده‏ تغییری در کمی و زیادی آن حاصل شود. البته در این صورت مصرف‏کننده‏ هیچ گونه هزینه‌هایی متحمل نخواهد شد و فقط بهای نیروی مصرفی را از روی نرخ معینه می‌پردازد.
میزان نیروی برق احتیاجی در جایگاه ترانسفورماتور نبایستی از 25کیلووات تجاوز نماید و سایر محل‌های مصرفی از 5کیلو وات.
در صورتی که بیش از حد معیّنۀ بالا نیروی برق مورد نیاز باشد، مصرف‏کننده‏ موظف است قبلاً به فروشنده راجع به میزان نیروی برق اضافی که مورد لزوم خواهد بود و محل مصرف آن اطلاع دهد.

4- مدت روشنایی جهت ساخلو از اول غروب الی طلوع آفتاب تعیین می‌شود.

5- مصرف‏کننده‏ وجه آبونمان نیروی برق مصرفی را پس از ارائه قبض رسید در ظرف هفت روز پرداخت می‌نماید.
صورت مجلسی که نیروی برق مصرف را تعیین می‌نماید بایستی به قبض رسید فوق ضمیمه شود.

6- فروشنده مکلف است خط سیم کشی الی جایگاه ترانسفورماتور را مرتب نگاه دارد و فوراً تعمیرات لازمه را برای رفع نواقصات به عمل آورد و همچنین جایگاه ترانسفورماتور را مرتب نگاه دارد ضمناً مدتی که برای تعمیرات فوق مورد لزوم خواهد بود از طرف نمایندگان طرفین تعیین خواهد گردید.
اثاثیه الکتریکی مورد لزوم جهت تعمیرات خط از جایگاه ترانسفورماتور الی ساختمان محل مصرف به عهده فروشنده است.

ملاحظات
در صورتی که نیروی برق در بین مدت معینه به واسط نامرتبی سیم‏کشی داخل ساختمان‌های ساخلو قطع و یا از حد معمول، کم وات باشد، فروشنده هیچ گونه مسئولیتی عهده‏دار نخواهد شد.

7- در صورتی که نیروی برق را دیرتر از موقع معینه داده شود فروشنده موظف است به مبلغ یکصد ریال برای هر ساعت تعطیلی به مصرف‏کننده‏ بپردازد.

8- چنانچه نامنظمی در دادن نیروی برق در ساعات معینه به طور مکرر مشاهده شود، فروشنده سی درصد از مبلغ این پیمان را برای جبران خسارت به مصرف‏کننده‏ می‌پردازد.

9- تصفیه محاسبه فیمابین به طریق صورت حساب‌هایی که با ریال تنظیم خواهد شد به عمل خواهد آمد.
در صورتی که روشنایی به واسطه خرابی خط به علت حوادث غیر مترقبه قطع شود فروشنده از پرداخت جریمه و یا خسارات محروم خواهد بود و همچنین مدتی که برای دادن نیروی برق از محل دیگر مورد لزوم خواهد بود محسوب نخواهد شد.

10- این پیمان پس از تصدیق و امضاء از طرف مقامات عالی اعتبار دارد و مدت آن شش ماه تعیین می‌شود.

11- مصرف‏کننده‏ حق دارد قبل ‏از انقضاء مدت این قرار داد را فسخ نماید در این صورت بایستی ده روز پیش اطلاع دهد.

12- کلیه اختلافاتی که برای طرفین در حدود شرایط این پیمان غیرقابل حل می‌باشد به دادگاه دولت ایران در تهران برای حل موضوع واگذار خواهد شد.
رجوعات به حکمیت ثالث طبق این پیمان قدغن است.

مهر شرکت سهامی نخریسی و نساجی و برق خسروی خراسان
امضاء مسئول روسی»

***

در واقع اولین اسناد مربوط به استفاده روس‏ها از برق مشهد مربوط به شهریور 1320 مقارن با حضور آنها در شهر مشهد است‏. در این ماه میزان برق مصرفی روس‏ها 6725 کیلووات ساعت با هزینه 60/13450ریال بوده است.

یکی از موضوعاتی که موجب اختلاف شرکت برق در زمینه فروش برق با روس‏ها است‏ مسئله مالیات برق است‏. با دقت در متن قرارداد منعقد شده به تاریخ 8 ماه اکتبر1941 برابر 16/7/1320 موضوع مالیات ذکر نشده است ولی اسناد و مدارک ذیل نشان می‏دهد این موضوع موجب مشکلاتی شده است.
نامه‏نگاری‏های شرکت برق به اداره دارایی، استانداری و وزارت کشور جهت اخذ مالیات از ارتش شوروی نشان می‏دهد در بدهی مالیات ارتش شوروی به شرکت برق در خرداد ماه 1322 مقدار 6656 کیلووات برق مصرف نموده و مالیات آن25/994ریال بوده است و تا پایان خرداد 1322 در مجموع 05/190120ریال بدهی مالیاتی ارتش شوروی به شرکت برق مشهد اعلام شده است.

ادامه دارد...

غلامرضا آذری خاکستر