آرشیوهای شفاهی شهری (تعامل آرشیو با مردم و مردم با تاریخ)

آرشیوها حافظه تاریخی ملت‏ها هستند و وظیفه حفظ، نگهداری و سازماندهی کلیه اسناد و منابع تاریخی مرتبط با یک کشور را بر عهده دارند. آن‏ها را می‏توان  به  لحاظ شمول در برگیری منابع، دایره اختیارات و شرح وظایف،  به آرشیوهای ملی  منطقه‏ای، محلی و خصوصی تقسیم نمود. مهمترین هدف آرشیوها با توجه به تحولات دو دهه ی اخیر رسیدن به شعار دسترسی عموم به منابع اطلاعاتی در هر زمان، در هر مکان، با هر وسیله و در هر سطح است. تعریف جایگاه آرشیوها به عنوان یکی از ابزارهای مهم سیاست گزاری‏های فرهنگی در سطح جامعه باعث شده است سمت و سوی برنامه ریزی‏های کوتاه مدت و بلندمدت برای آن‏ها در راستای عمومی کردن منابع آرشیوی و ایجاد تنوع و جذابیت برای برقراری ارتباط بیشتر با مخاطبان گرایش پیدا نماید. بررسی مراکز آرشیوی در ایران نشان می‏دهد که تعداد مراکز فعال آرشیوی به ندرت از تعداد انگشتان دو دست فراتر می‏رود و سیاست بیشتر این مراکز چاپ و انتشار منابع، و نه اطلاع‏رسانی آرشیوی و دسترسی عمومی است. جدا از این، نوع منابع آن‏ها هم عموماً اسناد سیاسی و اداری است که مخاطبان خاص خود را دارد. سئوال این جاست که سهم مردم از آرشیوها چیست؟ تکلیف تاریخ مردم چه می‏شود؟ آیا مردم حقی در تاریخ معاصر ایران ندارند؟ میزان مشارکت مردم به چه صورتی در ساختن تاریخ خود فراهم می‏گردد و نقش آرشیوها چگونه در این زمینه تعریف می‏شود؟

بررسی وقایع تاریخ معاصر ایران نشان می‏دهد که نقش و جایگاه مردم همواره به عنوان مهمترین عامل در در شکل‏گیری آن‏ها مطرح بوده است. وقایع 28 مرداد 1332، انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی بیانگر حضور فعال مردمی در تاریخ معاصر است که آگاهانه در راستای رسیدن به خواست‏ها و اهداف خود کوشیده‏اند و بسیاری از آن‏ها هیچ‏گاه دیده نشده‏اند. در حالی که در دنیای غرب از کوچکترین حوادث رخ‏داده آرشیوهای بزرگ اطلاعاتی می‏رسازند تا ضمن به رخ کشیدن تاریخ خود، برای نسل‏های آینده هویت بسازند؛ و ما ناآگاهانه بسیاری از مولفه‏های هویتی خود را به فراموشی می‏سپاریم. به واقع باید پرسید درباره کودتای 28 مرداد چند آرشیو داریم؟ علی رغم آن که انقلاب و جنگ مهمترین دغدغه مراکز در ایران بوده، تا کنون  چند آرشیو با ماهیت عمومی درباره آن تشکیل شده است؟ و اطلاعات جمع شده در آرشیوهای کنونی تا چه حدی به زندگی مردم در آن زمان نزدیک بوده است؟ این سوالات و ده‏ها امّا و اگر دیگر نگرانی محققینی است که در زمینه پژهش در تاریخ اجتماعی و جنبه‏های مردمی  این حوادث با ضعف اطلاعاتی روبرو هستند و این مطالبه تاریخی مردمی که خواستار نگاه مردمی‏تر به تاریخ هستند نیز هست.

یکی از مهمترین راه حل‏ها در پاسخ به این نگرانی‏ها  که می‏تواند بین آرشیوها با مردم و تاریخ اجتماعی ارتباط برقرار نماید، آرشیوهای شفاهی شهری هستند. این آرشیوها که مهمترین وظیفه آن‏ها جمع‏آوری، ساماندهی و اطلاع‏رسانی جنبه‏های مختلف از تاریخ مرتبط با زندگی مردم است می‏توانند در زمینه‏های تاریخ اجتماعی، اصناف و مشاغل، تاریخ پزشکی، تاریخ فرهنگی، تاریخ مذهبی و... از طریق مصاحبه، اطلاعات با ارزشی جمع‏آوری نمایند. شکل‏گیری و گسترش آرشیوهای شفاهی شهری با حمایت مؤسسات و مراکز خصوصی گرفته تا شهرداری‏ها می‏تواند بسیاری از نگرانی‏ها درباره‏ی بلاتصدی بودن تاریخ مردم در جامعه را از بین ببرد و زمینه‏ی علاقمندی مردم به تاریخ و حضور پر رنگتر آن‏ها در آرشیوها را فراهم نماید.

یکی از نمونه‏های خوب آرشیوهای شفاهی شهری، «مرکز اسناد آستان قدس رضوی» در مشهد است. آرشیو این مرکز با 7500 ساعت مصاحبه درباره  تاریخ شهر مشهد در زمینه‏های گوناگونی مانند تاریخ اماکن متبرکه، تاریخ اداری، انقلاب اسلامی، عزاداری، انجمن‏های سیاسی و ادبی منابع با ارزشی را برای محققین تاریخ اجتماعی فراهم کرده است. روش کار این مرکز در گزینش موضوعات و طرح‏های تعریف‏شده و نحوه آرشیو شدن منابع جمع‏آوری شده می‏تواند به عنوان الگویی برای مراکز آرشیوی مشابه به کار رود. بدون شک یکی از مهمترین نیازهای ما در انگیزش حس تاریخی جامعه‏ی حاضر و برآورده کردن نیازهای تاریخی نسل‏های آینده، شکل گیری آرشیوهای شفاهی شهری است که باید مورد توجه جدی دست اندرکاران قرار گیرد.