هر چند در دنیای خواننده سالار موسیقی، جایگاه و منزلت مصنفین و آهنگسازان، چنانکه شایسته است، در میان عامه مردم چندان شناخته شده نیست، اما در این میان، قلیلی از مولفین عرصه موسیقی فاخر ایرانی، آثار بکر و جاودانه‏ای از خود به جای گذاشتند که نه تنها در زمان حیات، نامشان بر سر خوانندگان به اصطلاح مردمی سایه افکند، بل آوازه تسلط و توانایی‏شان در موسیقی تا سالیان سال پس از مرگشان همچنان در حافظه فرهنگی مردم به قوت خود باقی ماند.

زنده یاد همایون خرم بی‏تردید از جمله موسیقی‏دانان ایرانی است که نمی‏توان نام او را به آسانی از خاطر برد؛ آهنگسازی که چندین نسل، خاطرات به یاد ماندنی زندگی‏شان را با آثار او پیوند زدند و با شنیدن هریک از تصانیف و آهنگهایش، غبار از چهره خاطرات خود زدودند.

حدود یک سال پیش از این، کتاب نسبتاً قطوری از خاطرات هنری مهندس همایون خرم به دستم رسید که گنجینه ارزشمندی از اطلاعات و داده‏ها درباره چندین دهه فعالیت موسیقایی این آهنگساز و نوازنده چیره‏دست ویلن بود.

هرچند از عنوان آن چنین بر می‏آید که کتاب حاوی خاطرات هنری همایون خرم است اما در لابلای آن می‏توان فرازهایی از زندگی خصوصی او را مانند خاطرات مدرسه، سربازی و فعالیتش به عنوان مهندس برق در تاسیسات سد امیرکبیر مشاهده کرد.

فصل آغازین این کتابِ شش فصلی، نگاهی اجمالی به زندگی هنری همایون خرم از بدو تولد تا فعالیت‏هایش در رادیو تا پیش از انقلاب دارد. خاطراتی از کودکی، دوران تحصیل، تعلیم ویلن نزد استاد صبا، خدمت نظام وظیفه، همکاری با رادیو و ... فصل سرآغاز کتاب را تشکیل می‏دهد که مشحون از خاطراتی کوتاه و خواندنی از همایون خرم با هنرمندان موسیقی سنتی ایران است.

اما نکته قابل تاملی که در خاطرات کودکی وی جلب نظر می‏کند، توجه پدر و مادر نسبت به تربیت همایون کوچک و روشن‏اندیشی و فرزانگی آنها در رشد و بالندگی استعدادهای اوست؛ شاید اگر همایون در خانواده دیگری رشد می‏یافت چه بسا مسیر زندگی‏اش به کلی تغییر می‏کرد و هرگز توانایی و قریحه او در موسیقی شکوفا نمی‏شد. در بخشی از خاطرات این فصل می‏خوانیم که علاقه مادر به دستگاه همایون، سبب نامگذاری فرزند به همین نام شد که این امر نشانگر آشنایی مادر با موسیقی سنتی و درک موسیقایی وی است. نکته بعدی برخورد مادر با شیطنت‏های کودکانه همایون، هنگام استفاده از چوب‏های هیزم به جای ساز بود که سرانجام منجر به خرید ویلن برای فرونشاندن عطش موسیقی در فرزند گردید. پدر نیز با موسیقی سنتی بیگانه نبود؛ او نیز فردی تحصیلکرده و روشنفکر به شمار می‏رفت که علاوه بر تشویق همایون به ادامه تحصیلات عالیه و اخذ مدرک مهندسی برق، وی را تشویق به آموزش علمی موسیقی و توجه بیشتر به مسایل نظری آن گردانید. ضمن آنکه معاشرت با خانواده‏ها‏ی سرشناس و هنرمندی مانند ابوالحسن ورزی، در راهیابی همایون به مکتب صبا بی‏تاثیر نبود.

 همایون خرم تمام فصل دوم کتاب را به پاس احترام، به ابوالحسن خان صبا اختصاص می‏دهد که هم حق بزرگی بر گردن موسیقی ایران دارد و هم تمام زندگی هنری خود را مدیون آن مرد می‏داند. این بخش نیز شامل خاطراتی از چگونگی راهیابی به کلاس‏های صبا، وضعیت کلاس، چگونگی تدریس،‌ شیوه نوازندگی و شاگردان استاد صبا است. به ویژه بخش شیوه تدریس صبا که با شیوه‏ها‏ی امروزی آموزش موسیقی، تفاوت‏های شگفت‏آوری دارد؛ بطوری که دل خواننده از مشقت شیوه تدریس و مشق ویلن شاگردان صبا به رحم می‏آید! البته همایون خرم دلیل متفاوتی برای این شیوه از آموزش ارائه می‏کند؛ او معتقد است که صبا به دنبال کسانی می‏گشت که عاشق موسیقی بودند و انصافاً فقط عاشقان موسیقی می‏توانند به این شیوه مشق نوازندگی از استاد بگیرند! بی‏دلیل نبود که اغلب شاگردان صبا در همان مقاطع اولیه آموزش، برای همیشه با ویلن وداع می‏کردند.

فصل سوم کتاب حاوی خاطرات شیرین همایون خرم با ترانه‏سرایان هم‏عصر اوست. شاید ابتدا عجیب به نظر برسد که چرا یک آهنگساز و نوازنده، فصلی از کتاب خاطراتش را به همکاران تران‏ سرا اختصاص داده؟ همایون در همان ابتدای فصل به این پرسش احتمالی خواننده پاسخ می‏دهد و می‏گوید:
«وقتی سخن از موسیقی ایرانی به میان می‏آید، شنوندگان می‏پرسند: «خواننده کیست؟» نه اینکه نوازنده کیست؟» و در ادامه وی موسیقی اروپا را بی‏نیاز از کلام دانسته و موسیقی ایرانی را بدون کلام، هنری «ناتمام و ناقص» قلمداد می‏کند که البته می‏توان تا اندازه‏ای این سخن را نزدیک به حقیقت دانست.

در این فصل نگارنده ضمن بیان خاطرات خود از ترانه‏سرایان نامدار ایران مانند تورج نگهبان، رحیم معینی کرمانشاهی، بیژن ترقی، کریم فکور، ‌رهی معیری، سیمین بهبهانی، محمدعلی شیرازی، ابتهاج و ... به نقل بخشی از ترانه‏ها‏ی ایشان می‏پردازد و گاه توضیح مختصری درباره موسیقی و ویژگیهای آن به خواننده ارائه می‏دهد و خاطره مربوط به آن ترانه را با حلاوت خاصی بیان می‏کند.

فصل چهارم نیز به خاطرات همایون خرم با خوانندگانی که با وی همکاری داشتند، اختصاص یافته است. بی‏شک چندین دهه فعالیت در زمینه موسیقی، سبب شده تا همایون با بسیاری از خوانندگان و نوازندگان و آهنگسازان حشر و نشر و دوستی نزدیکی پیدا کند. ضمن اینکه پا گذاشتن به عرصه موسیقی در سنین کودکی نیز باعث شناخته شدن وی در سنین 18 – 19 سالگی به عنوان آهنگساز و نوازنده‏ای چیره‏دست در جامعه موسیقی شد.

در بخش دیگری از این فصل، مهندس خرم در میان خاطرات خود به کرار از استاد محمود کریمی یاد می‏کند و او را جز نخستین خوانندگانی معرفی می‏کند که آثارش را اجرا کرده است. شاپور خوانساری، بهرام سیَر و امین‏الله رشیدی نیز از جمله خوانندگانی بودند که اجراکننده اولین آهنگ‏های همایون خرم بودند. سپس در ادامه او به چگونگی آغاز همکاری خود با مرضیه اشاره می‏کند که پیش از این در فصل سرآغاز، مفصل به آن پرداخته بود. هر چند مهندس خرم در فصل‏های پیشین به نقل خاطراتی از خوانندگانی مانند دلکش، مرضیه، پروین و ... پرداخته بود، اما در این فصل بطور خاص و مفصل به تکمیل آن خاطرات اقدام می‏کند. به خصوص خاطره اولین همکاری با دلکش که منجر به اختلاف نظر و نهایتاً قطع همکاری با او می‏شود و در این میان مرضیه از فرصت بدست آمده حسن استفاده را کرده و همکاری خود را با مهندس خرم آغاز می‏کند. سال‏ها بعد که دلکش موفقیت‏های خوانندگانی را که با مهندس خرم کار کرده‏اند، مشاهده می‏کند، در نگرش خود تجدید نظر کرده و همکاری این دو با آهنگ «عالم تنهایی» آغاز می‏شود.

فصل پنجم با عنوان یاد برخی از هنرمندان،‌ فصل مفصلی از خاطرات پراکنده مهندس خرم با سایر هنرمندان عرصه موسیقی در طول سال‏ها فعالیت هنری است. این بخش که تقریباً یک سوم کتاب را در برگرفته، ‌سرشار از خاطرات گوناگون مهندس خرم با بیش از هفتاد تن از نوازندگان، خوانندگان، آهنگسازان و ترانه‏سرایان بزرگ ایران، مانند غلامحسین بنان، ‌قمرالملوک وزیری،‌ روح‏الله خالقی، مرتضی‏خان نی‏داوود،‌ جواد معروفی و... است که در لابلای آن می‏توان نکاتی خواندنی و ظریف یافت که در هیچ کتابی بازگو نشده‏اند. در این فصل از کتب به وضوح می‏توان عملکرد خاطره‏نگاری را در نقش تاریخی آن مشاهده کرد که با وجود نوپایی آن در ایران، تا کنون تاثیرات شگرف و عمیقی در تنویر زوایای تاریک تاریخ فرهنگی و هنری کشور از خود به جای گذاشته است. به طوریکه گاه در جای جای کتاب، خواننده افسوس می‏خورد که چرا هنرمندانی که روی در نقاب خاک کشیده‏اند، خاطراتشان را با خود به خاک سپرده‏اند!

فصل آخر کتاب نیز شامل گفتگوی علی وکیلی با همایون خرم است که ویژه پایان کتاب خاطرات هنری وی انجام گرفته است. در این گفتگو پرسشگر با طرح پرسش‏هایی اساسی، علاوه بر آشنایی خواننده با ظرایف آهنگسازی و بداهه‏نوازی مهندس خرم، نازک خیالی‏ها‏ و ظرایفی که همایون خرم در آثار جاودانه‏اش ارائه کرده، یادآور می‏شود.

 انتهای کتاب با دو پیوست به پایان می‏رسد؛ پیوست اول، حاوی تعداد محدودی از اشعار و اظهارنظرهای به یادگار مانده از استادان شعر و موسیقی درباره همایون خرم و پیوست دوم نیز شامل فهرست آثار وی در تمامی دوران فعالیتش در عرصه موسیقی است که کمک شایانی به آشنایی بیشتر دوستداران موسیقی با آثار ارزنده این آهنگساز و نوازنده ویلن ایران می‏کند.

کتاب حاضر با تمام زیبایی‏ها‏ و خاطرات شیرینش، عاری از نقصان نیست؛ مهندس خرم در فصل سرآغاز، خاطراتی از خوانندگان به میان آورده که به نوعی با مطالب سایر فصل‏های کتاب همپوشانی دارد و بهتر بود در جایگاه اصلی خودش در کتاب می‏نشست تا از پراکندگی مطالب و تکرار مکررات پرهیز شود.
در نگاه نخست، این گونه به نظر می‏رسد که کتاب «غوغای ستارگان» با هدف انتشار مطالبی که فقط در فصل سرآغاز آمده تهیه و تدوین شده ولی بعداً دست اندرکاران به این نتیجه رسیده‏اند که با افزودن برخی خاطرات و الحاقات و پرداختن به جزئیات خاطرات مهندس با سایر هنرمندان -که بیشتر شبیه توضیح مبسوط و مفصل فصل آغازین کتاب است- کتاب حاضر را به چند برابر حجم حقیقی خود افزایش دهند.

با این حال شیرینی، شیوایی کلام و صمیمیتی که استاد خرم در بیان خاطراتش به کار برده، باعث شده تا سطر به سطر کتاب به اثری خواندنی و درخور توجه تبدیل شود. او تا جایی که توانسته ضمن بیان جزئیات خاطرات از بیهوده گویی‏ها‏ی فرامتنی که سبب ملال خواننده می‏شود، خودداری کرده و ظرایف خاطره را به اختصار، اما دقیق، به خواننده منتقل کند؛ بطوری که خواننده در طول مطالعه خاطرات هفتصد صفحه‏ای استاد خرم؛ نه تنها به هیچ وجه احساس خستگی و کسالت نمی‏کند بلکه اشتیاقش برای خواندن صفحات بعدی کتاب بیشتر می‏شود.

به هر تقدیر از میان رفتن همایون خرم ضایعه اسفناکی برای جامعه موسیقی ایران زمین و مردمی است که سال‏های سال با نوای ویلن و نغمات جاودانه او زندگی کرده‏اند.

یادش گرامی باد...

ناصر زاغری تفرشی
تهران – سوم بهمن هزار و سیصد و نود و یک خورشیدی